ص:2

ص:3

ص:4

اسلام هیچ گاه مسلمان عزّت مند را در پوشش فقر و نداری نمی پسندد و هرگز حاضر نیست شخصیت وی مورد تحقیر دیگران قرار گیرد. بر این اساس، دستورهای حیات بخش خود را در قالب خمس، زکات، انفاق، وقف و هبه با رعایت همه جنبه های شخصیتی مسلمانان ارایه داده است. مکتب دینی ما بر حفظ شخصیت افراد، تأکید می کند و مؤمنان را از هر کاری که حیثیت انسان را خدشه دار می سازد، باز می دارد. به همین دلیل است که تکدی گری را برنمی تابد.

از سوی دیگر، اسلام در سیاست گذاری کلان اجازه نمی دهد با توزیع ناعادلانه ثروت، شکاف طبقاتی ایجاد شود و هرم اکثریت محروم _ اقلیت برخوردار در جامعه اسلامی شکل گیرد. هم چنین اجازه نمی دهد با ناکارآمدی مدیریتی، افزایش بی رویه قیمت ها، از بین رفتن امکانات و فرصت های شغلی و انحصاری بودن دانش و فن آوری، چرخه تولید و توزیع آسیب ببیند.

توسعه اسلامی، رفاه مطلوب را می پسندد، نه اتراف و اسراف را. در این مکتب استفاده از نعمت ها باید به فزونی شکر و تربیت و تهذیب بیانجامد، نه غفلت و سرکشی و استفاده لجام گسیخته از مواهب طبیعی و نیروی کار در الگوی توسعه اسلامی، شاخص هایی هم چون: آخرت طلبی، حاکمیت دین، عدالت اجتماعی و برادری، نقش محوری دارند و سخت کوشی همراه با استمداد الهی، رعایت حقوق و حدود دیگران و پرداخت حقوق مالی آنان، نقش راهبردی دارند. در این میان، حکومت اسلامی نیز می کوشد با برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت خود، ریشه فقر را بخشکاند و

ص:5

با استحکام بخشیدن شالوده های اقتصادی و گزینش راهبردهای مناسب در توسعه، متناسب با اهداف و مبانی نظام اقتصادی، همسویی ایجاد کند.

در تبیین سیاست های خرد و کلان فقرزدایی، پژوهشگر ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین اکبر اسد علیزاده کوشیده است با الهام از آیات و روایات و سیره عملی معصومین علیه السلام ، عوامل فقرآفرینی، پی آمدهای فردی و اجتماعی و راه کارهای تحقق عدالت اجتماعی و سیاست های فقرزدایی را بررسی کند. با ارج نهادن به تلاش محققانه ایشان، امیدواریم روزنی از شمیم خوش حکومت معصومین علیهم السلام بر جامعه، سایه افکند و عدالت علوی از ژرفای جامعه، مشام جان ها را نوازش دهد و گامی به سوی حکومت جهانی حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف و جامعه بی طبقه توحیدی برداریم.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

سفید است.

ص:6

ص:7

را به دست گرفت که در نتیجه گردآمدن ثروت نزد طبقه خاصی از بنی امیه در دوران خلافت عثمان، فقر اجتماعی به اوج خود رسیده بود. همین امر سبب گردید شکاف عمیقی میان دو طبقه ثروت مندان و تهی دستان به وجود آید. آن حضرت برای کم کردن فاصله طبقاتی و از میان برداشتن فقر اجتماعی و دینی، عدالت اجتماعی و رعایت قانون الهی را سرلوحه کار خویش قرار داده بود. به همین دلیل، همه توان خود را در گفتار و کردار برای مبارزه با پیش زمینه های فقر بسیج کرد و شیوه جاودانه ای را برای برپایی جامعه ای عدالت خواه بنیان نهاد که در آن فقیر با غنی برابر باشد.

به هر حال، براساس سخنان مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای (دامت برکاته) در زمینه ضرورت مبارزه با فقر و اولویت دادن به مسایل اقتصادی در راه مبارزه با فقر، این پژوهش می کوشد شیوه ها، رفتارها و سخنان معصومین علیهم السلام را در راه مبارزه بافقر یادآور شود و با ارایه روش های علمی و عملی معصومین علیهم السلام و الگو قرار دادن آن ها در سیاست ها و برنامه های مبارزه با این پدیده شوم، راه کارها و سیاست های کارآمد را بررسی کند.

این اثر در چهار موضوع کلی زیر به بحث و بررسی می پردازد.

1. فقر در آیینه کلام معصومین علیهم السلام .

2. عوامل فقر.

3. راه های مبارزه با فقر.

4. نقش رسانه در مبارزه با فقر.

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ابوبصیر می گوید: پرسیدم آیا باید زکات مال خودش را بپردازد؟ حضرت فرمود: بلی. گفتم: چگونه باید از این اموال استفاده کند؟

آن حضرت فرمود: باید با آن، بر خوراک و پوشاک اهل و عیالش بیافزاید و اگر چیزی باقی ماند، به دیگران نیز برساند. باید با آن چه از زکات دریافت می کند، به وضع خانواده اش رسیدگی کند تا آنان را به سطح زندگی دیگران برساند.(1)

هم چنین امام صادق علیه السلام درباره میزان زکات پرداختی به مستمندان می فرماید:

تُعْطِیْهِ مِنَ الْزَّکَاةِ حَتّی تُغْنِیَهُ.(2)

آن مقدار از زکات به فقیران داده شود که آنان را از مخارج زندگی بی نیاز گرداند.

از نظر اسلام، هزینه های شخصی زندگی، آن چیزهایی است که یک فرد برای زندگی سالم و مطلوب به آن ها نیاز دارد. خوراک، پوشاک، مسکن متناسب با شأن و مرکب (وسیله نقلیه)، نخستین نیازهای یک انسان به شمار می رود.

هزینه های ازدواج، بهداشت، پوشاک خوب و مطلوب، داشتن خدمتکار، تهیه وسایل مورد نیاز زندگی، هزینه های افراد خانواده، بهره مندی از غذاها ومیوه های گوناگون و مطلوب، هزینه خرید لباس های مناسب هر فصل، هزینه

ص:12

مسافرت ها و دید و بازدیدها و... نیز در شمار نیازهای بعدی آدمی قرار دارد. درباره همه موارد یاد شده، روایت هایی از پیشوایان معصوم علیهم السلام به چشم می خورد که اینک به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

ص:13

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره تهیه کفش می فرماید:

مَن اتَّخَذَ نَعْلاً فَلْیَسْتَجِدْهَا.(1)

هر کسی کفشی می خرد، باید کفش خوب بخرد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره فرموده است:

اِسْتِجَادَةُ الْحِذَاءِ وِقَایَةٌ لِلْبَدَنِ وَ عَوْنٌ عَلَی الْصَّلاَةِ وَ الْطَّهُورِ.(2)

برگزیدن کفش خوب مایه نگاهداری بدن، کمکی برای نمازگزاران و خود را پاک نگاه داشتن است.

و هم چنین درباره هزینه های پذیرایی از مهمان ها و تهیه غذا در روزهای عید می فرماید:

... أَمَّا الْوُجوهُ الَّتی فِیهَا إخْرَاجُ الأَموَالِ... وَ إِقْراءُ الْضَّیفِ... .(3)

از جمله هزینه های انسان، هزینه پذیرایی از مهمان است.

ص:14

رسول خدا صلی الله علیه و آله ، داشتن مرکب را سعادت شخص شمرده و فرموده است:

مِنْ سَعَادَةِ الْمُسْلِمِ، ... الْمَرکَبُ الْهَنی ءُ .(1)

داشتن مرکب راهوار و خوب، سعادت مسلمان است.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

مِنْ سَعَادَةِ الْمَرءِ، دَابَّةٌ یَرْکَبُهَا فِی حَوَائِجِهِ، وَ یَقْضی عَلَیْهَا حُقُوقَ إِخْوَانِهِ.(2)

یکی از خوشبختی های مرد این است که مرکبی داشته باشد تا برای برآوردن نیازمندی های خود بر آن سوار شود و حقوق برادران خویش را بپردازد.

ص:15

سربرداشت و فرمود:

خدا در اموال ثروت مندان نظر کرد، سپس به فقیران نظر افکند. آن گاه از اموال توانگران، مالی را به فقیران قرار داد که برای زندگی آنان کافی باشد و اگر کفایت نمی کرد، بر مقدار آن می افزود. آری، باید چندان به او بدهد که بتواند بخورد، بیاشامد، جامه بپوشد، ازدواج کند، در راه خدا صدقه دهد و به سفر حج برود.(1)

ص:16

از جمله هزینه های شخصی، هزینه هایی است که انسان برای استخدام خدمتکار لازم دارد. افزون بر آن، هزینه هایی است که برای خرید، تعمیر، حمل و نقل و نگهداری وسایل زندگی می پردازد.

ص:17

أَنْفُسَکُم، فَاِنَّ اللّه َ یَبْغَضُ مِنْ عِبَادِهِ الْقاذُورة بِالَّذِی یَتَأَنف بِهِ مَنْ جَلَسَ إِلَیْهِ.(1)

شایسته است انسان خود را به پاکیزگی (و بهداشت) وا دارد و با شست وشوی مناسب، بوهای ناخوش آیند و آزار دهنده را از خود دور سازد. خداوند دشمن می دارد انسان های کثیفی را که بدن و لباس شان به دلیل ناپاکیزگی و رعایت نکردن بهداشت، بوی بد و آزار دهنده دارد و هر کس نزد آنان بنشیند، اذیت می شود.

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

...لاَ یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ أَنْ یَدَعَ الْطِّیبَ فِی کُلِّ یَومٍ، فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَیْهِ فَیَوْمٌ وَ یَوْمٌ لاَ، فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ فَفِی کُلِّ جُمُعَةٍ، وَ لا یَدَعُ ذلک.(2)

روا نیست کسی از به کار بردن روزانه عطر (و مواد خوش بو کننده) خودداری کند. پس اگر نتواند، باید این کار را یک روز در میان انجام دهد و اگر باز هم نمی تواند، معطر ساختن خود را در روز جمعه ترک نکند.

امام صادق علیه السلام با اشاره به اهمیت استفاده از عطر و تشویق مردم برای بهره گیری از مواد خوش بوکننده می فرماید:

صَلاَةٌ مُتَطَیِّبٌ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ صَلاَة بِغَیْرِ طَیّبٍ.(3)

یک رکعت نماز با لباس و بدن عطرزده، برهفتاد رکعت نمازی که بدون عطرزدن بخوانند، برتری دارد.

مخاطب این روایت، ثروت مندان یا گروه ویژه ای از جامعه نیست، بلکه خطاب این روایت، همه مردم اعم از غنی و فقیر را در برمی گیرد. به دیگر

ص:18

سخن، فقیران نیز باید از این نعمت ها و موهبت ها برخوردار باشند.

ص:19

فرمود:

یَا ثَوریُّ! کَانَ ذَلِکَ زَمَانَ إِقْتارٍ وَ افْتِقَارٍ، وَ کَانُوا یَعْمَلُونَ عَلی قَدْرِ إِقْتَارِهِ، وَافْتِقَارِهِ وَ هَذَا زَمَانٌ قَدْ أَسْبَلَ کُلُّ شَییْ ءٍ عَزاِلَیه... .(1)

ای سفیان ثوری! آن (گونه لباس پوشیدن و زیستن) در زمان محرومیت و تهی دستی بود. آنان (پیشینان ما) به فرا خور گشاده دستی یا تنگ دستی زمان خود زندگی می کردند، ولی اکنون زمانی است که همه گونه نعمت فراوان شده است.

در روایت دیگر آمده است که مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد:

أصلَحَکَ اللّه ! ذَکَرتَ أَنَّ عَلیّ بنَ أبی طالِب علیه السلام ، کَانَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ، یَلْبَسُ الْقَمِیْصَ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ، وَ مَا أَشْبَهَهُ ذَلِکَ، وَ نَرَی عَلَیْکَ اللِّباسَ الْجَیِّدَ؟! فَقَالَ لَهُ!

ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودی که علی بن ابی طالب علیه السلام ، لباس خشن چهار درهمی و مانند آن می پوشید و ما تو را با لباس های نیکو می بینیم؟!

امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

إِنَّ عَلیّ بنَ أَبی طالِب علیه السلام کَانَ یَلْبَسُ ذَلِکَ فِی زَمَانٍ لاَ یُنْکَرُ، وَ لَوْ لَبِسَ مِثْلَ ذَلِکَ الْیَوْمِ لَشُهرَبِهِ فَخَیْرُ لِبَاسِ کُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ أَهْلِهِ... .(2)

علی بن ابی طالب علیه السلام آن لباس ها را در زمانه ای می پوشید که (این گونه پوشش در آن زمان) زشت بود و اگر امروز آن لباس ها را می پوشید، بدنما بود و لباس شهرت شمرده می شد. [بنابراین،] بهترین لباس در هر زمان، لباس رایج اهل آن زمان است.

بنابراین، منظور روایات پیشین از به کار بستن زکات دریافتی برای افزایش

ص:20

خوراک و پوشاک خانواده(1) یا رساندن سطح زندگی خانواده به سطح زندگی جامعه(2) و بی نیاز کردن فقیران،(3) بهره گیری از پوشاک و غذاهایی است که در هر زمان میان اهل آن روزگار رایج است.

هم چنین بی نیاز سازی و افزایش سطح زندگی تا حد معمول همان زمان موردنظر است. بر این اساس، حدود فقر را باید براساس هر زمان، ارزیابی کرد؛ زیرا فقر از نظر اسلام، امری نسبی است و حدود معین و ثابتی ندارد. به همین دلیل، تعیین حد و مرز فقر در زمان ها و مکان ها و شرایط گوناگون اقتصادی، متفاوت خواهد بود و پس از بررسی وضعیت عمومی جامعه اگر کسی از میانگین امکانات رفاهی جامعه بی بهره باشد، فقیر به شمار خواهد رفت.

ص:21

ص:22

ص:23

اَلجَهْلُ رَأسُ الْشَّرِّکُلِّهِ.(1)

شر، سلسله جنبان همه بدی ها است.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در این باره چنین فرموده است:

اَلْجَهْلُ مَعْدِنٌ لِلشّرِّ.(2)

همه شرارت ها و بدی ها از نادانی برمی خیزد.

اَلْجَهْلُ أَصْلُ کُلِّ شَرٍّ.(3)

نادانی، ریشه و اساس همه بدی هاست.

اِنَّ اَغْنَی الْغِنی اَلْعَقْلُ، اَکْبرُ الْفَقْرِ الْحُمْقُ.(4)

بی نیازترین بی نیازی، خردمندی است و بزرگ ترین فقر و نیازمندی، بی خردی است.

لاَ غِنی کَالْعَقْلِ؛ وَ لاَ فَقْرَ کَالْجَهْلِ... .(5)

هیچ ثروتی هم چون عقل و هیچ فقری، مانند نادانی نیست.

ص:24

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

لیْسَ الْغِنَی عَنْ کَثْرَةِ الْعَرَض، وَ لکِنَّ الْغِنَی غِنَی النَّفْس.(1)

توانگری به زیادی مال نیست، بلکه توانگری حقیقی، بی نیازی روح است.

و امیرالمؤمنین علیه السلام نیز دراین باره می فرماید:

اَکْبَرُ الْبَلاَءِ فَقْرُ النَّفْسِ.(2)

فقر نفس بزرگ ترین بلاست.

ایشان در روایت دیگری فرموده است:

شَرُّ الْفَقْرِ فَقْرُ النَّفْسِ.(3)

بدترین فقر و نداری آن است که انسان از نظر روحی و معنوی، فقیر باشد.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

لاَ فَقْرَ کَفَقْرِ الْقَلْبِ، وَ لاَ غِنی کَغِنَی النَّفْسِ.(4)

هیچ فقری هم چون فقر قلب و هیچ غنایی هم چون غنای نفس نیست.

ص:25

دنیایی بتواند سرمایه لازم برای جهان آخرت را فراهم کند و وظایف خود را به خوبی انجام دهد، به توانگری واقعی و رستگاری جاوید دست یافته است. در مقابل، هر کس آن چه را دارد در قمارخانه دنیا ببازد، در سرای آخرت، تهی دست محشور می شود و فقیر و نگون بخت خواهد بود.

روزی پیامبر صلی الله علیه و آله از مردم پرسید: شما به چه کسی صعلوک می گویید؟ گفتند: مردی که مال ندارد (تهی دست و بینواست).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

بَلِ الصَّعَلَوکَ مَنْ لَمْ یُقَدّمْ مِنْ مَالِهِ شَیْئَا یَحْتَسِبُهُ عِنْدَاللَّهِ وَ إِنْ کَانَ کَثِیرَا مِنْ بَعْدِهِ.(1)

چنین نیست. صعلوک کسی است که از پیش، مالی برای خود نفرستاده است تا نزد خدا آن را حساب کند، اگر چه پس از وی، مال فراوان به جا بماند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده است:

... ألا وَ إِنَّهُ لاَ فَقْرَ بَعْدَ الْجَنَّةِ أَلا وَ إنَّهُ لاَ غِنَی بَعْدَ الْنَّار.(2)

آگاه باشید همانا فقری که بهشت را درپی داشته باشد، فقر (واقعی) نیست و ثروتی که به دوزخ بیانجامد، غنای واقعی نخواهد بود.

ص:26

ص:27

هم چنین فرموده است:

اَلْفَقْرُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ.(1)

فقر و نداری از مرگ سخت تر است.

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که ایشان فرمود:

خداوندا! از کفر و تنگدستی به تو پناه می برم. مردی پرسید: آیا این دو همسانند؟ آن حضرت فرمود: بلی.(2)

هم چنین از ایشان نقل شده است که فرمود:

اَلَّلهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْجُوعِ، فَإِنَّهُ بِئْسَ الْضَّجِیعُ....(3)

خدایا! از گرسنگی به تو پناه می برم. به راستی، گرسنگی بد همدمی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره سختی فقر فرمود: خداوند متعال به حضرت ابراهیم علیه السلام وحی کرد: «ای ابراهیم! تو را آفریدم و با آتش نمرود آزمایش کردم. اگر با فقر امتحان می کردم و صبر و مقاومت را از تو بر می داشتم، چه می کردی؟» ابراهیم عرض کرد:

یَا ربِّ! اَلْفَقْرُ إِلیَّ أَشَدُّ مِنْ نَّارِ نُمْرُودٍ، قَالَ اللّه ُ: فَبِعِزَّتِی وَ جَلاَلِی مَا خَلَقْتُ فِی السَّماءِ وَ الأَرضِ أَشَدُّ مِنَ الْفَقْرِ...(4)

پروردگارا! سختی و رنج و تنگدستی برای من از آتش نمرود، جانکاه تر است. خداوند فرمود: به عزت و جلالم سوگند! در آسمان و زمین، سخت تر و رنج آورتر از فقر و تنگدستی نیافریدم.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز فرموده است:

ص:28

الْفَقْرُ الْمَوتُ الاَْکْبرُ.(1)

تنگدستی، مرگ بزرگی است.

در روایت دیگری از ایشان آمده است:

الْقَبْرُ خَیْرٌ مِنَ الْفَقْرِ.(2)

قبر (مردن) بهتر از فقر و نداری است.

هم چنین می فرماید:

اَهْلَکَ الْنَّاسَ اِثْنَانِ: خَوْفُ الْفَقْرِ وَ طَلَبُ الْفَخْرِ.(3)

دو چیز مردم را هلاک می کند: ترس فقر و فخرجویی.

در سخن دیگری از ایشان چنین آمده است:

أَلاَ! وَ إِنَّ مِنَ الْبَلاَءِ الْفَاقَةُ... .(4)

همانا فقر و تهی دستی و نیازمندی در شمار بلاها و شقاوت ها است.

گفته اند: مردی نزد امام حسن علیه السلام آمد و حضرت را به نعمتی که خداوند بر او ارزانی داشته است، سوگند داد تا وی را از دشمنش بستاند؛ دشمنی که بیدادگر و ستم کار است، حرمت کهن سالان را نگه نمی دارد و بر کودکان رحم نمی کند.

امام حسن علیه السلام فرمود: «دشمنت کیست تا دادت را از او بستانم؟»

مرد عرض کرد: «فقر و تهی دستی». حضرت لحظه ای درنگ کرد و اندیشید. آن گاه به خادم خود دستور داد تا درهم های موجود در خانه را حاضر کند؛ پنج هزار درهم فراهم شد. حضرت دستور داد درهم ها را به آن

ص:29

مرد بدهند.

سپس به وی فرمود: «ای مرد! تو را به حق سوگندهایی که یاد کردی، هر زمان دشمنت ظالمانه بر تو هجوم آورد، به شکایت از آن نزد من آی»(1).

امام حسن علیه السلام در این حدیث، فقر و نداری را دشمن ظالم انسان، قلمداد کرده است.

امام باقر علیه السلام درخواست خود را چنین به درگاه خداوند عرضه می دارد:

اَسْئَلُکَ اللّهُمَّ اَلرَّفاهِیَةَ فِی مَعِیشَتِی مَا اَبْقَیْتَنِی... وَ لاَتَرْزُقْنِی رِزْقا یُطْغِینی وَ لاَ تَبْتَلِیَنّی بِفَقْرٍ أَشقَی بِهِ... .(2)

خداوندا! تا زنده هستم رفاه در زندگی را از تو می خواهم. به من چندان روزی مده که سرکش و گستاخ شوم. هم چنین به فقری گرفتارم مساز که بدبخت شوم... .

امام صادق علیه السلام فرموده است:

قَالَ لُقْمانُ:.. ذُقْتُ الْمَرَارَاتِ کُلَّهَا فَلَمْ أَذُقْ شَیْئا أَمَرَّ مِنَ الْفَقْرِ.(3)

لقمان گفت:... مزه همه تلخی ها را چشیدم، ولی چیزی تلخ تر از فقر به ذایقه ام نرسید.

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

اَلْمَسکَنَةُ مِفْتَاحُ الْبُئوسُ.(4)

فقر و بینوایی، کلید بدبختی و بیچارگی است.

ص:30

فشرده مفهوم این روایات درباره نکوهش فقر به این شرح است:

1. فقری که برای آن درمانی نباشد، کمرشکن است.

2. اگر رحمت و شفقت خداوند نبود، فقر به کفر می انجامید.

3. فقر و نداری از مرگ سخت تر است.

4. فقر آن چنان سخت و طاقت فرسا است که اهل بیت علیهم السلام از سختی آن به خداوند پناه می بردند.

5. رنج فقر از آتش نمرود سخت تر است.

6. فقر، مرگی بزرگ است.

7. مرگ بهتر از نداری است.

8. فقر مایه هلاکت انسان است.

9. تهی دستی، بلا و گرفتاری است.

10. فقر، دشمن ظالمانه بشری است.

11. فقر مایه بدبختی انسان است.

12. فقر تلخ ترین چیز است.

13. فقر، کلید بدبختی و بیچارگی است.

ص:31

خزانه های الهی است.» بار دوم پرسش شد، فرمود: «فقر کرامتی از سوی خداوند است». برای سومین بار پرسیدند، فرمود: «فقر چیزی است که خداوند آن را جز به پیامبران مرسل یا مؤمنان بزرگوار (به کسی دیگر) نمی بخشد»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از دعاهای خویش، از خداوند چنین درخواست می کند:

اَللَّهُمَّ تَوَفَّنی اِلَیْکَ فَقیرا وَ لاَ تَوَفَّنی غَنِیًّا وَ احْشُرْنی فی زُمْرَةِ الْمَساکینِ یَوْمَ الْقِیامَةِ... .(2)

خداوند! مرا فقیر بمیران نه غنی و در روز قیامت مرا در شمار مسکینان و تهی دستان محشور فرما.

آن حضرت خطاب به امام علی علیه السلام می فرماید:

یا عَلِیُّ الْحاجَةُ أَمانَةُ اللّهِ عِندَ خَلْقِهِ فَمَنْ کَتَمَهَا عَلی نَفْسِهِ أَعْطاهُ اللّهُ ثَوابَ مَنْ صَلّی... .(3)

یا علی! نیازمندی امانت خداست نزد خلقش. هر کس آن را نزد خود پوشیده بدارد، خداوند ثواب نمازگزار را به او می دهد.

امام باقر علیه السلام فرموده است:

اِذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ أَمَرَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی مُنادِیا یُنادِی بَیْنَ یَدَیْهِ أَیْنَ الْفُقَراءُ؟ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ کَثیرٌ، فَیَقُولُ: عِبادی؟ فَیَقُولُونَ: لَبَّیکَ رَبَّنا، فَیَقُولُ: إِنِّی لَمْ أُفْقِرْکُمْ لِهَوانٍ بِکُمْ عَلَیَّ وَلکِنّی إِنَّمَا

ص:32

اخْتَرْتُکُمْ لِمِثْلِ هذَا الْیَوْمِ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النّاسِ فَمَنْ صَنَعَ إِلَیْکُمْ مَعْروُفَا لَمْ یَصْنَعْهُ إلاَّ فِیَّ فَکَافوهُ عَنّی بِالْجَنَّةِ.(1)

چون روز قیامت فرا رسد، خدای تبارک و تعالی دستور می دهد منادی در برابرش فریاد کشد: فقیران کجایید؟ گروه بسیاری برمی خیزند. آن گاه خداوند می فرماید: بندگان من؟ گویند: لبیک پرودگارا! پس خداوند می فرماید: من شما را فقیر نکردم تا خوار و پست در نظر مردم باشید، بلکه شما را برای روزی هم چون امروز برگزیدم. در چهره مردم جست وجو کنید. هر کس به شما احسانی کرده، نسبت به من احسان کرده است. پس از سوی من، بهشت را به او پاداش دهید.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إنَّ اللّهَ جَلَّ ثَناؤُهُ لَیَعْتَذِرُ اِلی عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ الْمُحْوِجِ فِی الدُّنیَا کَمَا یَعْتَذِرُ الأْخُ إِلَی أَخیهِ، فَیَقُولُ: وَ عِزَّتی وَ جَلاَلِی ما أَحْوَجْتُکَ فِی الدُّنیَا مِنْ هَوانٍ کَانَ بِکَ عَلَیَّ، فَارْفَعْ هذا السَّجْفَ فَانْظُرْ إِلَی ما عَوَّضْتُکَ مِنَ الدُّنیَا، قَالَ: فَیَرْفَعُ فَیَقُولُ ماضَرَّنی ما مَنَعْتَنی مَعَ ما عَوَّضْتَنی .(2)

همانا (در روز قیامت) خدا _ که ستایش او بزرگ است _ از بنده مؤمنی که در دنیا فقیر بوده است، پوزش می خواهد، چنان که برادری از برادرش پوزش بخواهد. سپس می فرماید: به عزت و جلالم سوگند! تو را در دنیا برای خوار شدنت در نظرم، نیازمند نکردم. این رو پوش را بردار و ببین به جای دنیا به تو چه داده ام. او برمی دارد و می گوید: با این عوض که عطا فرمودی، آن چه از دنیا از من باز گرفتی، به من زیانی نرساند.

ص:33

امام صادق علیه السلام در روایت دیگر می فرماید:

إِذا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ قامَ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ حَتَّی یَأتُوا بابَ الْجَنَّةِ فَیَضْرِبُوا بابَ الْجَنَّةِ فَیُقالُ لَهُم: مَنْ أَنْتُمْ؟ فَیَقُولُونَ نَحْنُ الْفُقَراءُ؛ فَیُقالَ لَهُمْ: أقَبْلَ الْحِسَابَ؟ فَیَقُولونَ: ما أَعْطَیْتُمُونا شَیْئَا تُحاسِبُونا عَلَیْهِ، فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: صَدَقُوا، اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ.(1)

چون روز قیامت شود، گروهی از مردم برخیزند تا به بهشت درآیند و در زنند. به آنان می گویند: شما کیستید؟ پاسخ می دهند: ما فقیران هستیم. می گویند: آیا پیش از حساب می خواهید به بهشت در آیید؟ در پاسخ می گویند: به ما چیزی ندادید که حسابش را بکشید. خداوند می فرماید: راست می گویند، به بهشت درآیید.

امام موسی بن جعفر علیه السلام نیز فرموده است:

إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: اِنّی لَمْ اُغْنِ الْغَنِیَّ لِکَرامَةٍ بِهِ عَلَیَّ وَ لَمْ اُفْقِرِ الْفَقیرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَیَّ وَ هُوَ مِمّا ابْتَلَیْتُ بِهِ اْلاَغْنِیاءَ بِالفُقَرَاءِ وَ لَوْلاَ الْفُقَرَاءُ لَمْ یَسْتَوْجِبِ الاَغْنِیَاءُ اْلجَنَّةَ.(2)

خدای بزرگ می فرماید: من توانگران را برای شرافتش نزد خود توانگر نساختم و فقیر را برای خواری اش در نظرم، فقیر نکردم، بلکه با این تفاوت، توانگران را به وسیله فقیران آزمودم. اگر فقیران نبودند، توانگران سزاوار بهشت نبودند.

در این جا ممکن است این پرسش مطرح شود که چگونه می توان میان روایاتی جمع کرد که شماری به نکوهش فقر و شماری دیگر به ستایش فقر اشاره دارد؟

ص:34

در جمع میان این دو دسته احادیث و تفسیر و توجیه آن ها، نظرهای گوناگونی مطرح شده است. به گفته راغب در «مفردات»، فقر در چهار معنا به کار می رود که فقر نفس و نیازمندی به خدا از جمله آن ها است.

در حدیث نبوی که می گوید: «نزدیک است فقر به کفر بیانجامد»، فقر نفس (فقر معنوی) موردنظر است. دیگر حدیث نبوی نیز که می فرماید: «بار خدایا! با نیازمندی به خودت، مرا بی نیاز گردان و با بی نیازی از خودت، مرا نیازمند مگردان» [یعنی طوری نکن که احساس کنم ازتو بی نیازم زیراوقتی احساس کنم که از تو بی نیازم این خود اول فقر و نیازمندی است]، به همین معنا از نیازمندی به خدا اشاره دارد. مقصود آیه «پروردگارا! به آن چه از خیر و خوبیبر من نازل کرده ای، نیازمندم»، همین معنا از فقر است. شاعر با استناد به همین معنا از فقر چنین سروده است:

یُعْجِبُنی فَقْرِی اِلَیْکَ وَ لَمْ یَکُنْ

لِیُعْجِبُنی لَوْلاَ مَحَبَّتُکَ الْفَقْرُ

نیازمندی ام به تو را خوش دارم

اگر عشق تو نبود، فقر را دوست نداشتم.(1)

بعضی مفسّران در جمع میان دو خبری که در یکی، پیامبر صلی الله علیه و آله از فقر به خدا پناه می برد و در دیگری، فقر را افتخار خود می داند، گفته اند: فقری که پیامبر صلی الله علیه و آله از آن به خدا پناه برده، نیاز به مردم و روزی کمتر از کفالت است و فقری که به آن می بالد، نیازمندی به خدای متعال است.

ص:35

با این تفسیر درمی یابیم که یکتاپرستی پیامبر صلی الله علیه و آله و پیوند او با بارگاه الهی و انقطاعش از دنیا به گونه ای بود که هیچ کس به پای ایشان نمی رسید. بنابراین، فقر رسول اکرم صلی الله علیه و آله به خدا، از فقر دیگر پیامبران، کامل تر بوده است.

سومین نظر می گوید جمع کردن میان اخبار یاد شده به این بستگی دارد که بگوییم فقر و ثروت، نعمت های الهی هستند که خداوند با توجه به مصلحت کامل افراد، یکی از این دو نعمت را به آنان ارزانی می دارد. بنده وظیفه دارد هنگام فقر و تهی دستی، شکیبا باشد و اگر خداوند، مال و ثروتی به او بخشید، سپاس گزاری کند؛ یعنی باید به مقتضای فقر و توانگری عمل کند.

باید دانست ثواب فقیر شکیبا، از توانگر شاکر بیشتر است. با این حال، وضعیت هر یک کاملاً با هم متفاوت است و نمی توان درباره هر یک، حکم کلی صادر کرد. باید گفت بسنده کردن به مقدار کفاف، سالم تر و کم خطرتر از فقر و توانگری است. به همین دلیل، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در بیشتر دعاها، کفاف را از خداوند برای خاندان و عترتش خواسته است.(1)

به نظر بعضی دیگر، احادیثی که در ستایش فقر آمده، یا برای کوبیدن تکاثر (سرمایه داری) و اشرافیت و غرور توان گران است یا در حق کسانی است که ایمان محکم دارند، و برای تهذیب و تکامل خود، در زندگی فقیرانه ای به سر می برند. فقر اینان، فقر اختیاری است که به پدیده اجتماعی و اقتصادی، مربوط نمی شود.(2)

در یک جمع بندی می توان گفت:

1_ شمار احادیثی که فقر را می ستایند به مراتب کمتر از احادیثی است که درباره نکوهش فقر وارد شده است. هم چنین دعاهایی که در آن، معصوم از

ص:36

شرّ فقر به خدا پناه برده، از نظر درون مایه و تعداد، از موارد ستایش فقر بیشتر است.

2_ احادیث ستاینده فقر برای ایجاد اعتماد به نفس در محرومان وارد شده است. بدین وسیله، از لطمه خوردن به شخصیت اجتماعی آنان پیش گیری می شود و با بازیابی اعتماد به نفس، حضور فعال آنان در زندگی تثبیت می گردد. بدین ترتیب، فقیر نیز از در افتادن به پرتگاه رذایل اخلاقی و گناه در امان می ماند. افزون بر آن، این احادیث، زندگی شادخورانه و تجمل گرایانه ثروت مندان و متکبران را نفی کرده است.

علامه مجلسی در شرح حدیث «اَللَّهُمَّ أَحْیِنِی مِسْکِینا، وَ أَمِتْنِی مِسْکِینا، وَ احْشُرنی فی زُمْرَةِ الْمَسَاکِینِ؛(1) خدایا مرا مسکین زنده بدار، مسکین بمیران و با مسکینان محشور کن.» می گوید: «مقصود این حدیث، تواضع و فروتنی و خروج از رده گردن فرازان و متکبران است.»

3_ در حقیقت، آن چه ستایش شده، خود فقر نیست، بلکه مؤمنی است که به فقر دچار شده و هم چنان با صبر و تحمل سختی ها، ایمان خود را حفظ کرده است. احادیث فراوانی، این سخن را تأیید می کند. برای نمونه، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

طوبی لِلْمَسَاکِینِ بِالْصَّبْرِ وَ هُمُ الَّذِینَ یَرَوْنَ مَلَکُوتَ الْسَّمواتِ وَ الاَرْضِ.(2)

خوشا به حال مستمندان و فقیران به دلیل صبر و استقامت آنان در برابر مشکلات فراوان نداری که سبب شده است خداوند، پرده را از پیش دیدگانشان برگیرد و ملکوت آسمان و زمین را به ایشان بنمایاند. آنانند که

ص:37

ملکوت آسمان ها و زمین را می بینند.

بنابراین، روایات یاد شده، مؤمن صالحی را ستوده است که هنگام روی آوردن فقر، اعتماد به نفس خویش را از دست نمی دهد و با بردباری و پارسایی، براعتقاد و ایمان خود پافشاری می کند.

چنین فردی از پیروی خدا و انجام کردار شایسته، دست برنمی دارد و با بی پاسخ گذاشتن ندای فقر _ که ماهیت آن تهدید ایمان بوده و نزدیک است به کفر بیانجامد _ در اعمال دینی از خود هیچ گونه سستی نشان نمی دهد.(1)

نتیجه این که، روایات مربوط به ستایش فقر، ناظر به جنبه های معنوی و اخلاقی است و هرگز به معنای تأیید حضور پدیده فقر در جامعه نیست.

ص:38

ص:39

سبب می شود انسان، جایگاه دینی و اقتصادی خود را از دست دهد و به عنصری نامطلوب و بیهوده تبدیل شود که این، خود، نوعی مرگ است.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

مُفَارَقَةُ الدِّینِ مُفَارَقَةُ اْلاَمْنِ، وَلاَ حَیَاةَ مَعَ مَخَافَةٍ و فَقْدُ الْعَقْلِ فَقْدُ الْحَیَاةِ وَ لاَ یُقَاسُ بِالأَمْوَاتِ.(1)

از دست رفتن دین، مایه نابودی امنیت است و با ترس و وحشت، زندگی مفهومی ندارد. زوال عقل نیز به زوال زندگی می انجامد و جامعه بی خرد را جز با مردگان نتوان قیاس کرد.

به هر حال، انسان فقیر همواره در فکر رفع محرومیت خویش است و نمی تواند به مسایلی بیاندیشد که کرامت های انسانی وی را بارور می سازد. چنین فردی به دلیل تحمّل سختی های زندگی، دچار لغزش شده و اعتماد به نفس خویش را از دست داده است. بنابراین، نمی تواند به درستی بیاندیشد و تصمیم بگیرد.

چون ساختار فکری انسان فقیر دچار نابسامانی شده است، وی با دیدن نابرابری های اجتماعی، رفاه ثروت مندان و مشکلات مادی؛ تیره روزی خویش را به خدای متعال نسبت می دهد و پریشانی فکری او را فرامی گیرد. ابن راوندی در اشعار خود می گوید:

کَمْ عَاقِلٍ عَاقِلٍ أعیَتْ مَذاهِبُهُ

وَ جَاهَلٍ جَاهِلٍ تَلْقیهُ مَرْزُوقاً

هَذَا الَّذِی تَرَکَ اْلأَوهَامَ حَائِرةً

ص:40

وَصَیَّرَ الْعَالِمَ الْنَّحْرِیرَ زندِیقا(1)

چه بسیار خردمندانی که با بسیاری خرد، راه های زندگی بر آنان بسته است و چه بسیار بی خردانی که دارایند. این همان است که اندیشه را پریشان و دانای باریک بین را بی دین کرده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در همین باره فرموده است:

کَادَ الْفَقْرُ اَنْ یَکُونَ کُفْراً.(2)

فقر، انسان را به کفر (بد بینی به خدا و دین) می کشاند.

امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز می فرماید:

اِنَّ الْفَقْرَ مَذَلَّةٌ لِلنَّفْسِ، مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، جَالِبٌ لِلْهُمُومِ.(3)

فقر مایه پریشانی نفس، سرگشتگی عقل و گرفتار شدن در دام غم و اندوه است.

هم چنین آن حضرت فرموده است:

مَنِ ابْتُلِیَ بِالْفَقْرِ ابْتُلِیَ بِأرْبَعَ خِصَالٍ؛ بِاْلضَّعْفِ فِی یَقِینِهِ، وَالْنُقْصَانِ فِی عَقْلِهِ، وَالْرِّقَّةِ فِی دِیْنِهِ... فَنَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الْفَقْرِ.(4)

هر کس به فقر دچار شود، به چهار خصلت مبتلا شده است: سستی در یقین، نقصان در عقل، کاستی در دین. پس از شرّ فقر به خداوند پناه می بریم.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

ص:41

اَلْفَقْرُ طَرَفٌ مِنَ الْکُفْرِ.(1)

فقر در کنار کفر است.

ص:42

اَمْ تَمْنَعُه فَوَاللّهِ ثُمَّ وَاللَّهِ، لَوْ خَرَجْتَ لَهُ مِنْ جَمِیعِ مَا تَمْلِکُهُ مَا کَافَیتَهُ.(1)

خداوند به کار نیک پاداش می دهد اگر پیش از خواستن باشد. اگر برادر دینی تو با حاجتی نزد تو آید، در حالی که گونه اش (از شرم) خون گرفته است و او (با این حال) بیمناک است و نمی داند که خواسته او را برمی آوری یا رد می کنی؛ به خدا سوگند که اگر هر آن چه را داری، به او واگذاری، کار او (درخواست او) و مایه گذاشتن او از آبرویش را نمی توان جبران کنی.

به دلیل اهمیت این موضوع، امام سجاد علیه السلام در دعای خود به ما آموخته است که همواره از خداوند بخواهید شخصیت شما حفظ شود و حیثیت تان پایمالِ تنگ دستی و نیازمندی نگردد. ایشان می فرماید:

اَلَّلهُمَّ صُنْ وَجْهِی بِالْیَسَارِ وَ لاَ تَبْتَذِلْ جَاهِی بِاْلاَقْتَارِ... .(2)

خداوندا! آبروی مرا با گشادگی (در امور زندگی) نگاه دار و با سختی و تنگ دستی، حیثیت مرا پایمال نگردان.

امام علی علیه السلام فرمود:

مَنِ اسْتَغْنی کَرُمَ عَلَی اَهْلِهِ، وَ مَنِ افْتَقَرَ هانَ عَلَیْهِمْ.(3)

هر کسی ثروت مند باشد، نزد خانواده خویش گرامی است و هر کسی فقیر باشد، نزد آنان سبک و بی ارزش است.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

وَ إِنْ افْتَقَرَ قَنَطَ وَ وَهِنَ.(4)

ص:43

اگر (انسان) فقیر شود، نومید و خوار خواهد بود.

این سخنان کوتاه نیز از امام علی علیه السلام است که می فرماید:

... اَلْقِلّةُ ذِلَّةٌ...(1)

ناداری و فقر، خواری است.

...السُّؤالُ مَذَلَّةٌ...(2)

درخواست برای رفع نیاز، مایه خواری است.

مَنْ قَلَّ ذَلَّ.(3)

هر کس فقیر و نادار باشد، خوار است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام از ذلت و خواری فقر به خدا پناه می برد، آن جا که می فرماید:

اَلَّلهُمَّ صُنْ وَجْهِی بِالْیَسَارِ، وَ لاَ تَبْذُلْ جَاهِی بِاْلاِقْتَارِ فَأَسْتَرْزِقَ طَالِبِی رِزْقِکَ وَ اَسْتَعْطِفَ شِرَارَ خَلْقِکَ وَ أُبْتَلَی بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِی، وَ اُفْتَتَنَ بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِی، وَ اَنْتَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ کُلِّهِ وَلِیُّ اْلإِعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ اِنَّکَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدیر.(4)

پروردگارا! آبرویم را با بی نیازی نگهدار و به فقر و تنگ دستی، خوارم مدار که از روزی خواران تو درخواست روزی کنم، از اشخاص پست خواستار عطوفت و بخشش باشم؛ به ستودن آن کس که کمکم می کند، مبتلا گردم و به بدگویی آن که به من نمی بخشد، آزمایش شوم. تو در ورای همه این ها سرپرست منی که ببخشی یا نبخشی و تو بر همه چیز توانایی.

ص:44

امام حسن عسکری علیه السلام نیز می فرماید:

اِدْفَعَ الْمَسْألَةَ مَا وَجَدتَ الْتَّحَمُّلَ یُمْکِنُکَ، فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ رِزْقَاً جدیداً وَ اَعْلَمْ أنَّ الإِلْحَاحَ فِی الْمَطَالِبِ یَسْلُبُ الْبَهَأَ وَ یُورِثُ الْتَّعَبَ وَ الْعَنَاءَ... .(1)

تا آن جا که می توانی، از درخواست از دیگران (برای رفع نیاز مالی) خودداری کن؛ زیرا هر روز، روز تازه است. بدان که پا فشاری در خواستن، از ارزش و آبروی آدمی می کاهد و مایه خستگی و رنج (و خواری) است.

ص:45

فقر و تهی دستی، مرد زیرک را در بیان دلیل و برهان خود، کُند و ناتوان می سازد.

فقر، توان بر خوردهای اجتماعی را از انسان می گیرد. بدین ترتیب، فقیر جرأت داد و ستد را از دست می دهد و به انسان بی اراده ای تبدیل می شود که قدرت انجام هیچ کاری را ندارد. بر فرض، اگر از قدرت جسمی خوبی نیز برخوردار باشد، از نظر روحی و روانی، ناتوان خواهد بود.

در نتیجه، شخص در جامعه از یاد می رود و با کاهش حضور مؤثر فرد در عرصه های گوناگون اجتماعی، حقوق اجتماعی و کرامت انسانی اش زیر پا گذارده می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به اباذر می فرماید:

یَا أبَاذَرٍّ هَلْ یَنْتَظِرُ اَحَدُکُمْ إِلاَّ غِنَیً مُطْغِیاً، اَوْ فَقْرَا مُنْسِیاً؟.... (1)

ای اباذر! آیا هر یک از شما را جز این انتظاری است که یا ثروتی داشته باشد که او را به طغیان وا دارد یا به فقری دچار گردد که به دست فراموشی اش سپارد؟

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده است:

اَلْفَقْرُ یُنْسی.(2)

فقر، فراموشی (غفلت اجتماعی) می آورد.

ایشان در حدیث دیگری می فرماید:

اَلْفَقِیرُ حَقَیرٌ لاَ یُسْمَعُ کَلاَمُهُ، وَ لاَ یُعْرَفُ مَقَامُهُ.(3)

ص:46

فقیر کوچک شمرده می شود؛ سخن او را نمی شنوند و منزلت او را نمی شناسند.

در روایت دیگری از ایشان چنین آمده است:

لَوْ کَانَ الْفَقِیرُ صَادِقَا یُسَمُّونَهُ کَاذِبَاً، وَ لَوْ کَانَ زَاهِدَاً یُسَمُّونَهُ جَاهِلاً.(1)

اگر فقیر، راست گو باشد، او را دروغ گو می شمارند و اگر پارسایی کند، او را نادان می پندارند.

از این روایات به دست می آید که فقر و تهی دستی سبب تحقیر، بی توجهی و غفلت و فراموشی انسان از اجتماع می گردد. در جامعه به چنین شخصی به دیده حقارت می نگرند، برای سخنان وی ارزشی قایل نمی شوند؛ و او را دروغ گو و نادان می شمارند.

ص:47

بی نیازی در غربت، وطن است و نیازمندی در وطن، غربت.

انسان بی نیاز هر کجا باشد، وسایل زندگی برایش فراهم است، ولی نیازمند حتی اگر در وطن خود به سر برد، به دلیل فقر ناگزیر است برای ادامه زندگی، دست نیاز به سوی دیگران دراز کند. اگر چنین وضعیتی ادامه یابد، به زودی جامعه و بستگانش او را رها می کنند. در نتیجه، وطن برای او به غربت تبدیل می شود.

به گفته امیرالمؤمنین علی علیه السلام :

لَیْسَ فِی الْغُرْبَةِ عَارٌ، اِنَّمَا الْعَارُ فِی الْوَطَنِ وَالاِفْتِقَارِ.(1)

غریب بودن، ننگ نیست. ننگ آن است که انسان در وطن خود به دلیل فقر و تهی دستی، غریب باشد.

از این روایات برمی آید که فقر سبب از دست رفتن جایگاه اجتماعی انسان می شود، به ویژه آن جا که می فرماید: «لاَ یُعْرَفُ مَقَامُهُ» اشاره ای است به از دست رفتن منزلت اجتماعی فقیر.

ص:48

مال به او، سفره سخاوتت را بگستر آن چنان که نیازمندی اش از بین برود و نیازمند مردم نشود.

امام علی علیه السلام در ادامه می فرماید:

ثُمَّ اَسْبِغْ عَلَیْهِمُ اْلأَرْزَاقَ فَاِنَّ ذَلِکَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلاَحِ اَنْفُسِهِمْ وَ غِنیً لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ اَیْدِیهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَیْهِمْ اِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ اَوْ ثَلَمُوا اَمَانَتَکَ.(1)

سپس به آنان حقوق کافی بده؛ زیرا آنان را در اصلاح خویش تقویت می کند و از خیانت در اموالی که زیر دست آن ها است، بی نیاز می سازد، و تا حجتی باشد بر آنان که اگر فرمانت را نپذیرفتند، یا در امانتت خیانت کردند [بدون عذر و بهانه به سزای اعمال شان برسانی].

ص:49

تنگ دستی، اخلاق را زشت می گرداند و دوستان را به وحشت می اندازد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

غِنیً یَحْجِرُکَ عَنِ الظُّلْمِ، خَیْرٌ مِنْ فَقْرٍ یَحْمِلُکَ عَلَی اْلإِثْمِ.(1)

ثروتی که انسان را از تنگ دستی باز دارد، از فقری که او را به کارهای نادرست و گناه وادارد، بسی بهتر است.

هم چنین ایشان فرموده است:

... فَالْخَیْرُ، الصِّحَّةُ وَالْغِنَی، وَالشَرُّ، الْمَرَضُ وَالْفَقْرُ....(2)

تندرستی و بی نیازی، خیر و نیکی است و فقر و مرض، شرّ است.

از همه این سخنان نتیجه می گیریم که فقر، خطرناک ترین بیماری است که فرد را تهدید می کند و هرگونه سهل انگاری در درمان آن، به اختلال و فروپاشی فرد و جامعه و از دست رفتن دین و معنویت می انجامد. این سخن، هشدار بزرگی است که معصومین علیهم السلام به جامعه بشری و جامعه اسلامی گوشزده کرده و آنان را از پی آمدهای فقر بر حذر داشته اند.

ص:50

ص:51

ایشان در روایت دیگر می فرماید:

أَلْغِنَی وَ الْفَقْرُ یَکْشِفَانِ جَوَاهِرَ الْرِجَالِ وَ أَوْصَافَها.(1)

دارایی و ناداری، گوهر وجودی و صفت های مردان را آشکار می سازد.

ص:52

هم چنین در روایت دیگری می فرماید که خداوند در شب معراج به من فرمود:

... یَا أَحْمَدُ مَحَبَّتِی مَحَبَّةُ الْفُقَرَاءِ، فَأَدْنِ الْفُقَرَاءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُم مِنْکَ، وَ بَعِّدِ اَلأَغْنِیَاءَ و بَعِّدْ مَجْلِسَهُمْ فَإِنَّ الْفُقَرَاءَ أحِبَّائِی.(1)

یا احمد! محبت من محبت فقیران است. پس به فقیران نزدیک شو و آنان را نزد خویش جای ده و از ثروت مندان، دوری گزین و با آنان هم نشین مباش؛ زیرا فقیران، دوستان من هستند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مردی یونانی که اسلام آورده بود، فرمود:

به تو سفارش می کنم در آن چه خداوند به تو روزی فرموده و بر دیگر برادرانت برتری داده است، با برادرانی که همانند تو بر تصدیق و اطاعت خدا و من باشند، به مواسات رفتار کن. نیازمندی آنان را بر طرف ساز و درماندگی و فقر آنان را جبران کن. هر کس از ایشان از نظر ایمان در مرتبه تو باشد، با او در مالت یکسان بنگر و هر کس از آنان را که در دین بر تو برتر است، در مالت بر خویش مقدم دار؛ زیرا اولیای الهی از اهل و عیالت گرامی ترند.(2)

امام علی علیه السلام هنگام سخن گفتن از کمک رسانی به فقیران با بیان «اَللّه َ اَللّه َ»، اهمیت فوق العاده موضوع را گوشزد می کند و می فرماید:

اَللّه َ اَللّه َ فِی الْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِیْنِ فَشارِکُوهُمْ فِی مَعَائِشِکُمْ.(3)

خدا را! خدا را! درباره فقیران و مسکینان؛ آنان را در زندگی خویش شریک کنید.

ایشان در وصیت خویش به دو فرزند بزرگوارش درباره یتیمان همین گونه

ص:53

سفارش کرده است:

اَللّه َ اَللّه َ فِی اْلاَیْتَامِ فَلاَ تُغِبُّوا اَفْوَاهَهُمْ، وَ لاَ یَضِیعُوا بحَضْرَتِکُمْ.(1)

خدارا! خدا را! درباره یتیمان؛ برای دهان هایشان، نوبت قرار ندهید (آنان را گاه سیر و گاه گرسنه نگذارید) و نزد شما، فاسد و تباه نشوند.

هم چنین به آنان سفارش می کند کمک به نیازمندان را غنیمت شمارند:

وَ اِذَا وَجَدْتَ مِنْ اَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ اِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَدَاً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إیَّاهُ وَ اَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ اَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ، فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ. وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فِی حَالِ غِنَاکَ لِیَجْعَلَ قَضَاءَهُ لَکَ فِی یَوْمِ عُسْرَتِکَ.(2)

هرگاه نیازمند و درمانده ای را بیابی که توشه تو را به سوی روز قیامت ببرد و فردا هنگام نیازمندیت آن را به تو برساند، او را غنیمت شمار و توشه خود را بر او بنه و به او بسیار کمک کن در حالی که توانا هستی؛ زیرا شاید او را بطلبی و نیابی. هم چنین غنیمت بدان کسی را که در زمان بی نیازیت، از تو وام می خواهد تا در روز تنگ دستی به تو پس دهد.

امام جعفر صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

خداوند به هیچ بنده ای نعمتی نداده مگر این که همراه آن برای او دلیلی قرار داده است. پس کسی که خداوند بر وی منت نهاد و او را نیرومند گردانید، برای آن است که تکالیف خود را انجام دهد و به زیردستانی که از وی ضعیف ترند، کمک کند. آن که بر وی منت نهاده و مالش را توسعه داده است،

ص:54

همان مال بر او حجت است که باید با عطای مال به فقیران رسیدگی کند. و آن کس که بروی منت نهاده و خانه اش را آبرومند و صورتش را زیبا قرار داده، برای آن است که خدای را شکر گوید و بر دیگران تجاوز نکند و حقوق ضعیفان را به خاطر شرف و جمالش از بین نبرد.(1)

از روایات گذشته می آموزیم که:

1. کمک به فقیران مایه آمرزش گناهان است.

2. فلسفه توسعه رزق و روزی برخی افراد آن است که به نیازمندان کمک کنند.

3. دوستی با فقیران، دوستی با خداوند است.

4. کمک به درماندگان، توشه آخرت است که انسان هنگام نیازمندی در فردای قیامت، از آن بهره می برد.

ص:55

به آن رسیدگی خواهم کرد که تو را خوشحال کند. پس آن مرد در نامه نوشت: ای ابا عبداللّه ! فلانی از من پانصد دینار طلبکار است و بر من فشار می آورد. با او گفت وگو کنید و از وی بخواهید به من مهلت دهد. وقتی که حضرت آن نامه را خواند، به خانه رفت و با خود کیسه ای آورد که در آن هزار درهم بود. آن گاه فرمود: با پانصد دینار آن، قرضت را ادا کن و پانصد دینار دیگر را در راه رفع مشکلات زندگی خویش به کارگیر».(1)

اسحاق بن عمار می گوید: «حضرت صادق علیه السلام به من فرمود: ای اسحاق! هنگام پرداخت زکات مالت چه می کنی؟ عرض کردم: به منزلم می آیند، زکات را به آنان می دهم. حضرت فرمود: تو با این کار، مؤمنان را خوار می کنی. هشدار! از خوار کردن مؤمنان بپرهیز؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: همانا کسی که یکی از دوستان مرا خوار کند، به جنگ من برخاسته است».(2)

ص:56

گدایی، زندگی خود را می گذراندند و از نظر اجتماعی نیز هیچ گونه شخصیت و پایگاهی نداشتند. البته متون اسلامی با صراحت بر حفظ شخصیت اجتماعی فقیران تأکید کرده است. به همین دلیل، از فقیران با عظمت و احترام یاد شده، ولی گدایی به شدت ناپسند شمرده شده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرموده است:

... اِسْتَعفُّوا عَنِ السُّوالِ مَا اسْتَطَعْتُم... .(1)

تا آن جا که می توانید خود را از گدایی دور نگاه دارید.

در روایت دیگری می فرماید:

مَنْ فَتَحَ عَلَی نفسِهِ بابَ مسألةٍ، فَتَحَ اللّهُ عَلَیهِ سَبعینَ بابا مِنَ الْفقْرِ، لاَ یَسُدُّ أدْنَاهَا شیْ ءٌ.(2)

هر کس دَرِ گدایی را برخود بگشاید، خداوند هفتاد در فقر را بر وی خواهد گشود که هیچ چیز نمی تواند کوچک ترین آن ها را ببیند.

حدیث یاد شده به این نکته اشاره دارد که گدایی نه تنها راهی برای رفع فقر نیست، بلکه خود یکی از راه های گسترش فقر به شمار می رود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفارش خود به اباذر فرموده است:

یا اَباذَرٍّ! إِیَّاکَ وَالسُّؤالَ، فَإِنَّهُ ذُلٌّ حَاضِرٌ وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَفیهِ حِسَابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.(3)

ای اباذر! هرگز گدایی نکن؛ زیرا گدایی، خواری و فقری است که به سوی آن می شتابی و در روز قیامت، حسابی طولانی دارد.

در حدیث دیگری از ایشان چنین آمده است:

ص:57

شَهَادَةُ الَّذِی یَسْأَلُ فِی کَفِّهِ تُرَدُّ.(1)

گواهی دادن کسی که گدایی می کند، مردود است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

اَلْمَسْأَلَةُ طُوقُ الْمَذَلَّةِ، تَسْلُبُ الْعزِیزَ عِزَّهُ وَ الحَسِیبَ حَسَبَهُ.(2)

گدایی از مردم، گردن بند ذلت است؛ عزت شخص عزیز را از دست او می گیرد و شرافت خانوادگی اش را از بین می برد.

در روایت دیگری از ایشان آمده است:

أَلذُّلُّ فِی مَسْأَلَةِ النَّاسِ.(3)

خواری در گدایی از مردم است.

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

طَلَبُ الْحَوَائِجِ إِلیَ النَّاسِ مَذَلَّةُ الْحَیَاةِ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَیَاءِ، وَ اسْتِخْفَافٌ بِالْوَقَارِ وَ هُوَ الْفَقْرُ الْحَاضِر.(4)

درخواست حاجت (و گدایی) از مردم مایه خواری و ذلت در زندگی است، آبرو را می برد و شخصیت و وقار انسان را خرد می کند. خود این کار، یک فقر حاضر و نقدی است.

ص:58

امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم فرمود:

یَا محمد! لَو یَعلَمُ السَّائلُ مَا فِی الْمَسْأَلَةِ، مَا سَأَلَ أحَدٌ أحَدا... یَا محّمد! إِنَّهُ مَنْ سَأَلَ وَ هُوَ بظَهْرِ غِنیً، لَقِیَ اللّه مَخْمُوشَا وَجهُه یَوْمَ الْقِیَامةِ.(1)

ای محمد! اگر فقیر از زیان گدایی باخبر بود، هرگز کسی از کس دیگری درخواست نمی کرد.... ای محمد! هر کس با وجود دارایی، دست گدایی پیش کسی دراز کند، هنگام دیدار خدا در روز قیامت، چهره ای خراشیده و زشت خواهد داشت.

ایشان در حدیث دیگری می فرماید:

اُقْسِمُ بِاللّه ِ (و) لَهُوَ حَقٌّ، مَا فَتَحَ رَجُلٌ عَلَی نَفْسِهِ بَابَ مَسْأَلَةٍ إِلاَّ فَتَحَ اللّه ُ عَلَیْهِ بَابَ فَقْرٍ.(2)

سوگند به خدا، سوگندی به حق، که هیچ کس درِ گدایی بر خود نمی گشاید،مگر این که خدا درِ فقر و تهی دستی را بر روی او بگشاید.

هم چنین می فرماید:

طَلَبُ الْحَوَائِجِ اِلیَ النَّاس اسْتِسْلاَبٌ لِلْعِزَّةِ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْحَیَاءِ... .(3)

درخواست حاجت از مردم (گدایی)، عزت و شرافت انسان را نابود می کند و آبرو را از بین می برد.

ص:59

حضرت امام جعفرصادق علیه السلام نیز می فرماید:

مَنْ سَأَلَ النّاسَ وَ عِنْدَهُ قُوتُ ثَلاَثَةِ اَیّامٍ لَقَی اللّهَ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَ لَیْسَ عَلی وَجْهِهِ لَحْمٌ.(1)

کسی که خوراک سه روز خود را دارد و با وجود آن، از مردم گدایی کند، روز قیامت در حالی خداوند را دیدار خواهد کرد که بر صورت او گوشتی نیست.

هم چنین از ایشان روایت شده است که فرمود:

إیّاکُمْ وَ الْسُّوالَ! فاِنَّهُ ذُلٌّ فِی الدُّنْیا، وَ فَقْرٌ تَسْتَعْجِلُونَهُ، وَ حِسَابٌ طَویلٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.(2)

از اظهار گدایی و فقر بپرهیزید؛ زیرا از کسی چیزی خواستن، مایه خواری و ذلت در دنیا و استقبال از فقر است. (چنین کاری) در روز قیامت حساب رسی را طولانی می کند.

در روایت دیگری نیز می فرماید:

شیعَتُنَا مَنْ لاَ یَسْأَلُ النَّاسَ وَ لَوْ مَاتَ جُوعا.(3)

شیعیان ما کسانی هستند که گدایی نمی کنند هر چند از گرسنگی بمیرند.

بنابراین، فقرنمایی و گدایی یکی از عوامل معنوی فقر و تنگ دستی است که خواری، خرد شدن شخصیت و وقار انسان در دنیا، دوری از بهشت و طولانی شدن حساب در آخرت را در پی دارد. هم چنین گدایان در روز قیامت با چهره ای خراشیده و زشت در پیشگاه خداوند حاضر می شوند. این سخنان نشان می دهد که گدایی و فقرنمایی، کار ناپسند و ناشایستی است.

ص:60

ص:61

باید دانست معنای این سفارش ها برای فرد فقیر است؛ یعنی او باید فقر خود را پنهان بدارد. در این میان، وظیفه دیگران آن است که کمک رسانی به فقیران را از یاد نبرند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

إِخْفَاءُ الْفَاقَةِ... مِنَ الْمُرُوَّةِ.(1)

پنهان نگهداشتن فقر و نیازمندی نشانه مردانگی است.

هم چنین فرموده است:

لِیَجْتَمِعْ قَلْبَکَ ألاِفتِقارُ إلی النّاسِ و الاِستغناءُ عَنْهُمْ، فیکونُ إِفْتقارُکَ إلیهم فی لینِ کلامِک و حُسنِ بِشْرِک. و یکونُ اسْتِغْناؤُک عَنْهُمْ فی نَزاهةِ عِرضِک و بقاءِ عِزِّک.(2)

باید نیازمندی به مردم و بی نیازی از ایشان هر دو با هم در قلب تو جمع باشد. نیازمندی به این معنی است که با آنان به نرمی سخن بگویی و گشاده رو باشی. بی نیازی نیز به این معنا است که عرض خویش نبری و عزت خود را پاس داری (و از کسی چیزی نخواهی).

امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید:

اَلْیَأسُ مِمَّا فِی أَیْدی النّاسِ، عِزُّ المؤمِن فِی دینِهِ. أوَ ما سَمِعتَ قولَ حَاتَم:

إذا عَزَمْتُ الیَأسَ ألْفَیْتُه الغِنی

إذا عَرَفَتْهُ النّفسُ، و الطّمعُ الفقرُ(3)

ص:62

بی توجهی به آن چه در دست مردمان است، مایه عزت مؤمن در دین او است. آیا این گفته حاتم (طایی) را نشنیده ای که می گفت: «هرگاه تصمیم گرفتم از مردم (و مال مردم) نا امید باشم و جانم آن را پذیرفت، دیدم بی نیاز و توانگر هستم و طمع داشتن (به مال مردم)، عین فقر است».

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که:

شَرَفُ المؤمنِ قیامُ الْلَّیْلِ، و عِزُّهُ اسْتِغْناؤُهُ عَنِ النَّاسِ.(1)

شرف مؤمن به قیام (برای نماز خواندن) در شب است و عزت او به بی نیازی از مردم.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

طَلَبُ الْحَوَائِجِ إلی النَّاسِ اِسْتِسْلاَبٌ لِلعزِّ، و مَذْهَبَةٌ للحَیَاءِ؛ وَ الْیَأسُ مِمَّا فِی أَیْدی النَّاسِ عِزٌّ لِلْمُؤمِن فی دینِهِ، وَ الطَّمَعُ هوَ الْفَقْرُ الحاضِر.(2)

نیازهای خود را از مردم خواستن، سبب از دست رفتن عزّت و نابودی شرم و حیاست. نومیدی از آن چه در دست مردمان است، مایه عزت مؤمن در دین او است. آزمندی و طمع یعنی همان فقر و نیازمند بودن به دیگران است.

ص:63

...مَنِ اسْتَخَفَّ بِفَقیرٍ مُسْلِمٍ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحَقّ اللّه ِ واللّه ُ یَسْتَخِفُّ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلاّ أَنْ یَتُوبَ.(1)

آگاه باشید کسی که مسلمانان مستمندی را کوچک بشمارد، حق خدا را کوچک شمرده است و خداوند، او را در روز قیامت سبک می شمارد مگر این که توبه کند.

و در حدیث دیگر می فرماید:

مَنِ اسْتَذَلَّ مؤمِنا، أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ وَ قِلَّةِ ذاتِ یَدِهِ، شَهَّرَهُ اللّه ُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.(2)

هر کس، مؤمنی را به دلیل تنگ دستی و نداشتن مال، خوار بشمارد و تحقیر کند، خدا او را در روز قیامت، رسوا می سازد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

لا تُحَقِّرُوا مُؤمِنا فَقِیرا فَإِنَّ مَنْ حَقَّرَ مؤمنا أَوِ اسْتَخَفَّ بِهِ حَقَّرَهُ اللّه ُ وَ لَمْ یَزَلْ ماقِتا لَهُ حَتَّی یَرْجِعَ عَنْ مُحَقِّرَتِهِ أو یَتُوبَ وَ قَالَ: مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤمِنا أو احتَقَرَهُ لِقِلَّةِ ذَاتِ یَدِهِ شَهَرَهُ اللّه ُ یَومَ الْقِیامَةِ عَلَی رُؤوسِ الخلائقِ.(3)

مؤمن فقیر را کوچک مشمارید؛ زیرا کسی که مؤمن را کوچک بشمارد، خداوند او را کوچک خواهد کرد و امیدی برای او نیست مگر این که تحقیراو را جبران کند یا این که به درگاه خدا توبه آورد. کسی که مؤمنی را خوار و کوچک بشمارد، خداوند در روز قیامت او را در برابر همه مردم رسوا خواهد کرد.

ص:64

امام صادق علیه السلام در روایتی طولانی، با اشاره به لزوم دوستی با فقیران و حفظ حقوق آنان می فرماید:

...مَنْ حَقَّرَهُمْ و تَکَبَّرَ عَلَیْهِمْ فَقَدْ زَلَّ عَنْ دینِ اللّه ِ وَاللّه ُ لَهُ حاقِرٌ ماقِتٌ وَ قَدْ قَالَ اَبُونَا رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : أَمَرَنی ربّی بِحُبّ المَساکِینِ الْمُسْلِمینَ مِنْهُمْ... .(1)

کسی که فقیران را کوچک بشمارد و خود را از آنان برتر بداند، از دین خدا منحرف شده است و خداوند دشمن اوست. جد ما پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند به من دستور داده است فقیران و نیازمندان مسلمان را دوست بدارم.

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

مَنْ لَقیَ فَقِیرا مسلما فَسَلَّمَ علیهِ خلافَ سَلاَمِهِ عَلَی الْغَنِیِّ لَقِیَ اللّه َ عزَّوجلَّ یَوْمَ القِیامَةِ وَ هُوَ علیه غَضبانٌ.(2)

کسی که بر فقیر مسلمانی به جز شیوه ای که بر اغنیا سلام می کند، سلام کند، در روز رستاخیز، خدا را دیدار می کند، در حالی که بر وی خشمگین است.

ص:65

مَنْ أَکْرَمَ فَقِیرا مُسْلِما لَقِیَ اللّه َ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هُوَ عَنْهُ راضٍ...(1)

هر کس، مسلمان فقیری را گرامی دارد، در روز قیامت خدای را در حالی دیدار می کند که از وی خشنود باشد.

و امیرالمؤمنین علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت در حدیث معراج فرمود:

قالَ اللّه ُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی یا أَحْمَدُ إِنَّ الْمَحَبَّةَ للّه ِ هِیَ ألْمَحَبَّةُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْتَّقَرُّبُ إِلَیْهِمْ قَالَ: یَا رَبِّ وَ مَنِ الْفُقَرَاءُ؟ قَالَ: الَّذِینَ رَضُوا بِالْقَلِیلِ وَ صَبَرُوا عَلَی الْجُوعِ وَ شَکَرُوا عَلَی الرَّخَاءِ وَ لَمْ یَشْکُوا جُوعَهُمْ وَ لاَ ظَمَأَهُمْ وَ لَمْ یَکْذِبُوا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَمْ یَغْضِبُوا عَلَی رَبِّهِمْ وَ لَمْ یَغْتَمُّوا عَلَی مَا فَاتَهُمْ وَ لَمْ یَفْرِحُوا بِما آتیهُمْ. یا اَحْمَدُ مَحَبَّتِی مَحَبَّةُ الْفُقَراءِ فَأَذْنِ الْفُقَرَاءَ وَ قَرِّبْ مَجْلِسَهُمْ مِنْکَ وَ بَعِّدِ الأَغْنِیاءَ وَ بَعِّدْ مَجْلِسَهُمْ فَإِنَّ الْفُقَراءَ أَحِبَّائِی.(2)

خدای تبارک و تعالی به من فرمود: ای احمد! محبت و دوستی برای خدا همان محبت به فقیران و هم نشینی با آنان است. عرض کردم: پروردگارا!فقیران چه کسانی هستند؟ خدای تعالی فرمود: آنان که به اندک راضی اند، بر گرسنگی شکیبایند، به رضای خدا شاکرند، از گرسنگی و تشنگی شکایت نمی کنند، با زبان خود دروغ نمی گویند، بر پروردگار خودش خشم نمی گیرند، برای آن چه از دست داده اند، اندوهگین نمی شوند، و به آن چه به آنان رسیده است، خوشحال نمی شوند. یا احمد! دوستی من، دوستی فقیران است. پس فقیران را به خود نزدیک کن و با آنان همنشین باش و از دولتمندان و هم نشینی با آنان دوری گزین؛ زیرا فقیران، دوستان من هستند.

ص:66

ص:67

از آن حضرت نقل شده است که:

اِتَّخِذُوا عِنْدَ الْفُقَرَاءِ أَیادِیَ فَإِنَّ لَهُمْ دُولَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ.(1)

با فقیران دوستی کنید؛ زیرا در روز قیامت برای آنان، دولت بزرگی است.

هم چنین از ایشان روایت شده است:

یَدْخُلُ فُقَرَاءُ الْمُسْلِمِینَ الْجَنَّةَ قَبْلَ الأَغْنِیَاءِ أَرْبَعِینَ خَریفا.(2)

فقیران مسلمان چهل فصل پاییز پیش از ثروت مندان وارد بهشت می شوند.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

یَدْخُلُ فُقَرَاءُ الْمُسْلِمِینَ الْجَنَّةَ قَبْلَ أَغْنِیَائِهِمْ بِنِصْفِ یَوْمٍ وَ هُوَ خَمْسُ مِأَئِةِ عَامٍ.(3)

فقیران مسلمان نصف روز قیامت که پانصد سال است، پیش از ثروت مندان به بهشت می روند.

روایت دیگری نیز از رسول خدا علیه السلام نقل شده است:

أَنَّ الْفُقَرَاءَ مُلُوکُ أهْلِ الْجَنَّةِ... وَ الْجَنَّةُ مُشْتَاقَةٌ إلی الْفُقَرَاء.(4)

همانا فقیران، پادشاهان بهشتیان اند و بهشت، مشتاق فقیران است.

در روایت دیگر می فرماید:

یَا مَعْشَرَ الْفُقَرَاءِ أَلاَ أُبَشِّرُکُمْ أَنَّ فُقَرَاءَ الْمُومِنِینَ یَدْخُلونَ الْجَنَّةَ قَبْلَ

ص:68

أغْنِیائِهِمْ....(1)

ای گروه فقیران! آیا شما را بشارت بدهم به این که مؤمنان فقیر پیش از اغنیا وارد بهشت می شوند؟

از همه این روایات استفاده می شود که صبر و تحمل فقر نزد خداوند جایگاه ارزشمندی دارد. چنین افرادی افزون براین که اهل بهشت هستند، از مقام شفاعت نیز که خاص اولیا، شهیدان و صالحان است، برخوردارند.

ص:69

ص:70

ص:71

أَلطَّمَعُ فَقْرٌ.(1)

آزمندی (خود) فقر است.

أَلطَّمَعُ مُذِلٌّ.(2)

آزمندی خوار کننده است.

أَلطَّمَعُ أَوَّلُ الشَّرِّ.(3)

نخستین بدی، آزمندی است.

أَلطَّمَعُ رِقٌّ مُخَلَّدٌ.(4)

آزمندی بندگی همیشگی را در پی دارد

ثَمَرَةُ الْطَّمَع الشِّقَاءُ.(5)

پی آمد آزمندی، شقاوت است.

لاَ أَفْسَدَ الْرَّجُلَ مِثْلُ الطَّمَعِ.(6)

هیچ چیز همانند آزمندی، انسان را فاسد نمی کند.

و امام کاظم علیه السلام می فرماید:

اِیَّاکَ وَ الْطَّمَعَ... فَإِنَّ الْطَّمَعَ مِفْتَاحُ الذِلِّ، وَ اخْتِلاَسُ الْعَقْلِ.(7)

از آزمندی بپرهیزید...؛ زیرا کلید خواری و دزد خرد است.

بنابراین، آزمندی، صفتی زشت، شقاوت زا، فساد آفرین و مایه گرفتاری و فقر است. افزون بر آن، انسان را در دام بندگی دیگران اسیر می کند و چون

ص:72

دشمن پارسایی و خردورزی است، انسان را به سوی رفتارهای نادرست و زندگی خفت بار و سراسر خطا و گرفتاری می کشاند.

ص:73

زیاده خواه با هیچ چیز سیر نمی شود.

اَلْحِرْصُ رَأْسُ الْفَقْرِ وَ أُسُّ الْشَّرِّ.(1)

زیاده خواهی، اساس نداری و ریشه زشتی و بدی است.

ص:74

تهی دستان زندگی می کند، ولی در آخرت همانند سرمایه داران محاکمه می شود.

دیگر سخنان ایشان بدین قرار است:

اَلْبُخْلُ فَقْرٌ.(1)

بخل ورزی مایه تهی دستی و فقر است.

اَلْبُخْلُ مُتَعَجِّلُ الْفَقْرِ.(2)

آدم بخیل به سوی فقر می شتابد.

اِجْتِماعُ المالِ عِنْدَ البُخلاءِ أَحَدُ الجَدْبَینِ.(3)

جمع شدن مال در دست بخیلان، یکی از دو عامل قحطی است.

اَفْقَرُ النَّاسِ مَنْ فَتَّرَ عَلَی نَفْسِهِ مَعَ الْغِنَی وَالسَّعَةِ وَ خَلَّفَهُ لِغَیْرِهِ.(4)

فقیرترین مردمان آنانند که با داشتن ثروت و توسعه مالی، برخود سخت می گیرند و مال را برای بازماندگان خود به ارث می گذارند.

آفَةُ الْغِنَی اَلْبُخْلُ.(5)

بخل ورزی، آفت توانگری است.

اَلْبُخْلُ اَحَدُ الْفَقْرَیْنِ.(6)

بخل یکی از دو فقر مادی و معنوی شمرده می شود.

ص:75

اَلْبُخْلُ جِلْبَابُ الْمَسْکَنَةِ.(1)

بخل (در زندگی)، لباس تهی دستی و فقر است. (بخیل هر چند توانگر باشد، باز بینواست).

در نتیجه، می توان گفت:

1. بخل مایه فقر و تهی دستی است.

2. بخل ورزی، شتاب به سوی فقر است.

3. بخل، آفت توانگری است.

4. بخل ورزی، لباس بینوایی است.

5. بخل ورزی عامل قحطی است.

6. بخیل به سوی فقری که خود از آن گریزان است، شتاب می کند.

7. بخیل در دنیا مانند فقیران زندگی می کند، ولی در آخرت مانند سرمایه داران محاکمه می شود.

8. بخیل، فقیرترین مردم است.

ص:76

الْفَقْرِ وَ الفَاقَةِ... .(1)

هنگامی که انسان، مال یتیم را به ستم بخورد... مانند آن است که او را کشته و به تهی دستی و فقر، گرفتار کرده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

الأَمانَةُ تَجلُبُ الرِّزقَ، وَ الْخِیانَةُ تَجلُبُ الفقْرَ.(2)

امانت روزی می آورد، و خیانت، فقر.

امام کاظم علیه السلام نیز فرموده است:

... الخِیانَةُ وَ الْکِذبُ، یَجْلِبانِ الْفقْرَ و النِّفاق.(3)

خیانت و دروغگویی، فقر و نفاق می آورند.

ص:77

سؤال و در یوزگی، باب فقر و تهی دستی را می گشاید.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

اظْهارُ التَّباؤُسِ یَجلُبُ الْفَقْرَ.(1)

بیچاره نمایی، فقر و نداری می آورد.

ص:78

از سپاس گزاری آنان (اهل) محروم ساخت و محبتشان را متوجه دیگری کرد. پس اگر روزی پایش بلغزد، به کمک آنان نیازمند گردد.(1)

ایشان در نامه 21 نهج البلاغه می فرماید:

فَدَعِ اْلإِسْرَافَ، مُقْتَصِدا، وَ اذْکُرْ فِی الْیَوْمِ غَدا، وَ أَمْسِکْ مِنَ المالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِکَ وَ قَدَّمِ الفَضْلَ لِیَوْمِ حاجَتِکَ، أَتَرْجُو أنْ یُعْطِیَکَ الّلهُ أجْرَ المُتَواضِعِینَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ المتَکَبِّرِینَ! وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَمُتَمَرَّغٌ فِی النَّعِیمِ تَمنَعُهُ الضَّعِیفَ وَ الأَرْمَلَةَ أَنْ یُوجِبَ لَکَ ثَوابَ الّمتَصَدِّقِینَ؟ وَ اِنَّمَا الْمَرْءُ مَجْزِیٌ بِما أَسَلَفَ وَ قادِمٌ عَلی ما قَدَّمَ.(2)

ای زیادبن ابیه! از اسراف بپرهیز و میانه روی را بر گزین. از امروز به فکر فردا باش. از اموال دنیا به اندازه کفاف خویش نگهدار و زیادی را برای روز نیازمندیت در آخرت، پیش بفرست. آیا امید داری خداوند، پاداش فروتنان را به تو بدهد،در حالی که از متکبران هستی؟ آیا طمع داری ثواب انفاق کنندگان را دریابی، در حالی که در ناز و نعمت قرار داری و تهی دستان و بیوه زنان را از آن نعمت ها محروم می کنی؟ همانا انسان به آن چه پیش فرستاده و نزد خدا ذخیره ساخته است، پاداش داده خواهد شد.

آن حضرت در روایت دیگر می فرماید:

سَبَبُ الْفَقْرِ الاِسْرافُ.(3)

اسراف مایه فقر و نداری است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:79

إِنَّ السَّرَفَ یُورِثُ الْفَقْرَ.(1)

اسراف، فقر می آورد.

امام کاظم علیه السلام فرمود:

مَنْ بَذَّرَ و أَسْرَفَ زَالَتْ عَنْهُ النِّعمَةُ.(2)

هر کس اسراف و تبذیر کند، نعمتش از دست می رود.

ص:80

جارو کردن خانه در شب، جارو کردن خانه با پارچه، شستن اعضای بدن در بیت الخلاء، پاک کردن اعضای شسته شده بدن با دامن لباس و آستین، بی شست و شو رها کردن ظرف غذا، قرار ندادن سرپوش روی ظرف آب، بودن تارهای عنکبوت در خانه، سبک شمردن نماز، شتاب برای خروج از مسجد، صبح زود به بازار رفتن و با تأخیر (شب) از آن برگشتن، خریدن نان ازفقیران، لعنت کردن بر فرزندان، دروغ گفتن، دوختن لباسی که در تن است، خاموش کردن چراغ با فوت،(1) بول کردن در حمام، خلال کردن با چوب درخت گز، شانه کردن موی سر در حال ایستاده، ماندن خاکروبه در خانه، سوگند دروغ، زنا، اظهار زیاده خواهی، خوابیدن میان نماز مغرب و عشا، خوابیدن بین طلوعین، عادت کردن به دروغ گویی، گوش دادن به موسیقی، رد سائل مرد در شب و... .(2)

که بعضی از این موارد فلسفه ای خاص دارد که باید در جای خود مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

ص:81

ص:82

توانگران است.

امام حسن عسکری علیه السلام نیز فرموده است:

...أغْنیَاؤُهُم یَسرِقُونَ زادَ الْفُقَرَاءِ... .(1)

ثروت مندانشان، توشه مسکینان را می دزدند.

از این روایات می توان دریافت:

1. توانگران، مسؤول برآوردن نیازهای فقیران هستند؛ زیرا خداوند در اموال آنان، حقوقی را برای فقیران مقرر داشته است که باید بپردازند.

2. وقتی ثروت مندان مانع رسیدن این حق به مستحقان می شوند، فقر پدید می آید.

3_ توزیع ناسالم ثروت و انحصار آن در دست توانگران از عوامل مهم به وجود آمدن فقر است.

ص:83

نباید طمع کنند که قراردادی به سود آنان منعقد سازی که مایه زیان مردم باشد، خواه در آبیاری یا هر کار مشترک دیگر، به گونه ای که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند. در این صورت، سود آن برای آنان است و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو خواهد ماند.(1)

امام رضا علیه السلام در معرفی کسانی که سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله را تغییر دادند، فرمود:

از جمله کارهای مخالف سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله این بود که: اموال (مردم) و منابع ملی را در اختیار مشتی ثروت مند قرار دادند تا میان آنان دست به دست بگردد.(2)

به طور طبیعی، این گونه انحصار مال در دست افراد خاص، فقر و تهی دستی را در میان اقشار کم درآمد جامعه، افزایش می دهد.

ص:84

لإِشْرافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَی الجَمْعِ، وَ سوءِ ظَنِّهِم بِالبَقَاءِ.(1)

... همانا ویرانی زمین به دلیل تنگ دستی مردم است و تنگ دستی مردم به دلیل غارت اموال به دست زمام دارانی است که به آینده حکومتشان، اعتماد ندارند.

ایشان همواره کارگزاران و فرزندان خود را از انحصارطلبی و زراندوزی برحذر می داشت و می فرمود:

إنّ اللّهَ تَعالی فَرضَ عَلی أَئِمَّةِ الْعَدْلِ اِنْ یُقَدَّروا أَنْفُسَهُمْ بِضَعْفَةِ النّاسِ کَیْلاَ یَتَبَیَّغَ بِالفَقیرِ فَقْرُهُ.(2)

خداوند بر پیشوایان مقرر کرده است خود را در زندگی روزانه با مردم فقیر برابر دارند تا رنج فقر و بیچارگی، فقیران جامعه را به هیجان نیاورد.

امام علی علیه السلام هنگام آگاهی یافتن از انحصارطلبی و زراندوزی برخی کارگزاران خویش، به شدت با آنان برخورد می کرد. آن حضرت در موارد بسیار به مأموران گردآوری زکات و مالیات سفارش می کرد که در حفظ اموال مردم کوشا باشند؛ زیرا فقیران و تهی دستان در آن اموال، حق دارند. هم چنین به والیان سفارش می فرمود افراد با ایمان و مورد اطمینان را برای گردآوری زکات برگزینند. ایشان در نامه ای به یکی از کارگزاران خود می نویسد:

أمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی عَنْکَ أَمْرٌ، إِنْ کُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّکَ وَ عَصَیْتَ إِمَامَکَ، أَخْزَیْتَ أَمَانَتَکَ. بَلَغَنِی أَنَّکَ جَرَّدْتَ الأَرْضَفَأَخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَیْکَ، وَ أَکَلْتَ مَا تَحْتَ یَدَیْکَ، فَارْفَعْ اِلَیَّ حِسَابَکَ، وَ اعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ اللّه ِ أَعْظَمُ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ وَ السَّلامُ.(3)

ص:85

از تو خبری به من رسیده است که اگر چنان باشد که خبر داده اند، پروردگار خود را به خشم آورده ای، از امام خود، نافرمانی و در امانت خود، خیانت کرده ای. به من خبر رسیده است که کشت زمین ها را برداشته و آن چه را می توانستی، گرفته ای و آن چه در اختیار داشتی، به خیانت خورده ای. پس هر چه زودتر حساب اموال را برای من بفرست و بدان که حساب رسی خداوند از حساب رسی مردم، سخت تر است.

آن حضرت در نامه ای خطاب به مأموران گردآوری زکات فرمود:

...اِنْطَلِقْ عَلَی تَقْوی اللّهِ وَحْدَهُ لاَ شریکَ لَهُ، و لاَ تَرَوِّعَنَّ مُسْلِما، وَ لاَ تَحْتَازَنَّ عَلَیْهِ کَارِهًا، وَ لاَ تأْخُذَنَّ مِنْهُ أَکْثَرَ مِنْ حَقّ اللّهِ فِی مَالِهِ، فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَی الْحَیِّ فَانْزِلْ بِمائِهِمْ مِنْ غَیْرِ أنْ تُخَالِطَ أَبْیَانَهُمْ... وَ لاَ تَأمنَنَّ (الاموالَ العامّة) عَلَیْهَا إِلاَّ مَن تَثِقُ بدینِهِ، رَافقا بِمَالِ الْمُسْلِمینَ حَتَّی یُوَصِّلَهُ إِلی وَلِیِّهِمْ فَیُقْسِمَهُ بَیْنَهُمْ، وَ لاَتُوَکِّلْ بِهَا نَاصِحَا شَفِیقَا وَ أَمِینَا حَفِیظا... ثُمَّ احْدُرْ إِلَیْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکْ، نُصَیِّرْهُ حیثُ أَمَرَ اللّهُ بِهِ... .(1)

با تقوا و ترس از خداوند _ خدای یگانه بی شریک _ گام در راه بنه. هیچ مسلمانی را مترسان و به صورتی ناپسند بر او مگذر و بیش از حقّی که خدا در مال او قرار داده است، از او مگیر. هنگامی که نزد قبیله ای می روی، بر سرآبشخور ایشان فرود آی، ولی به محوطه خانه های ایشان نزدیک مشو... و بر آن ها (اموال عمومی) تنها کسی را بگمار که به دین داری اش اعتماد داشته باشی؛ کسی که مال مسلمان را با مدارا همراه خود بیاورد و به ولیّ ایشان بسپارد، تا او آن را میان آنان تقسیم کند. جز انسانی خیر خواه، مهربان، امانت دار و نگهبان، کسی را بر این کار مگمار... پس آن چه فراهم آمد، زود

ص:86

نزد ما بفرست تا آن را به جایی برسانیم که خدا فرمان داده است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

فَالأَمْطَارُ هِیَ الَّتِی تُطَبِّقُ الأْرْضَ... وَ بِهَا یَسْقُطُ عَنِ النّاسِ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْبُلْدَانِ مَؤونةُ سیاقِ الْمَاءِ مِنْ مُوضِعٍ اِلَی مُوضِعٍ، وَ مَا یَجْرِی فِی ذلِکَ بَیْنَهُمْ من التّشَاجُر وَ مِنَ الْتَسَاجُرِ، وَ التَّظالُم، حَتَّی یَستَأثِرَ بالماءِ ذَوُوا العِزَّةِ و القوّةِ یُحْرِمُهُ الضُّعفاءَ.(1)

باران ها، زمین را سیراب می کنند... و به سبب آن ها _ در بسیاری از سرزمین ها _ زحمت آبرسانی از نقطه ای به نقطه دیگر و درگیری ها و ستم هایی که از این راه پدید می آید، از میان می رود، مگر هنگامی که صاحبان جاه و قدرت، آن را به خود اختصاص دهند و ضعیفان را از آن محروم سازند.

ص:87

بغَیْرِ تَدبُّرٍ وَ عِلْمٍ، فاِنَّهُ _ جَلَّ جَلالُهُ _ یَقُولُ: «وَ لاَ تکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعدِ قُوَّةٍ أنْکاثا».(1)

ای ابن مسعود! هر کاری را انجام می دهی، با دانایی و خردمندی عمل کن و از عمل بدون تدبیر و دانایی (و تخصص) بپرهیز؛ زیرا خداوند فرموده است: همانند آن زن مباشید که رشته و بافته خود را پس از تابیدن، پنبه و ریش می کند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود:

لَوِ اقْتَبَسْتُمُ الْعِلْمَ مِنْ مَعْدَنِهِ، ...وَ اَخَذْتُمُ الطّرِیقَ مِنْ وَاضِحِهِ، وَ سَلَکْتُمْ مِنَ الْحَقِّ مِنْ نَهْجَهُ، ...وَ مَا عَالَ فیِکُمْ عائِلٌ... .(2)

اگر علم را از معدن و سرچشمه آن آموخته بودید و راه را در مسیر روشن و آشکار آن پیموده و در راه حق گام برداشته بودید، کسی در میان شما فقیر و تهی دست نمی شد.

مدیران ناکارآمد و فاسد هیچ گاه نمی توانند قصد اصلاح گری داشته باشند و تنها پی آمد حضور آنان در بدنه اداری جامعه، فسادآفرینی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید:

مَنْ عَمِلَ عَلَی غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُهُ اَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ.(3)

هرکسی کاری را بدون علم (ومهارت و تخصص) انجام دهد، فسادش بیشتر از اصلاحش خواهد بود.

کسانی که صلاحیت لازم برای اداره کشور را ندارند، هم خود و مردم را به زحمت و مشکلات می اندازند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

ص:88

عَشَرَةٌ یَفتِنُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ غَیْرَ هُمْ... وَ مُریدٌ لِلاِصْلاحِ وَ لَیْسَ بِعَالِمٍ.(1)

ده گروهند که خود و دیگران را به گرفتاری دچار می کنند... و (یک گروه از آنان کسی است که) بدون علم و تخصص و صلاحیت لازم، قصد اصلاح دارند و دم از اصلاح طلبی می زنند.

بی تدبیری در امور، آن چنان ویران کننده است و پی آمدهای ناخوش آیند به همراه دارد که در بعضی روایات، هم تراز تبه کاری و خیانت به شمار آمده است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

وَ لَکِنَّنی آسی اَنْ یَلِیَ أَمْرَ هذِهِ الأْمَّةِ سُفَهاؤُها و فُجَّارُ هَا فَیَتَّخِذُوا مَالَ الّلهِ دُوَلاً، وَ عِبَادَهُ خَوَلاً.(2)

از این اندوهناکم که بی خردان و تبه کاران این امت، امر آنان (حکمرانی) را به دست گیرند، مال خدا را دست به دست گردانند، بندگان او را برده خود سازند، با صالحان بستیزند و با حضور فاسدان، برای خود جمعیت تشکیل دهند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَا أُبالی إلی مَنِ ائْتَمَنْتُ: خائنا أَوْ مُضَیّعا.(3)

تفاوتی میان این نمی بینم که کار را به دست خاین بسپارم یا شخص بی تدبیر و ناوارد.

امام صادق علیه السلام در این حدیث به صراحت می فرماید که: «شخص ناوارد» با «خاین» مساوی است؛ یعنی نتیجه کار هر دو یکی است و هر دو، جامعه را به تباهی می کشانند و برنامه و هزینه ها را بر باد می دهند. ایشان در روایت

ص:89

دیگری می فرماید:

إِنَّ مِنْ فَناءِ الاسْلامِ و فناءِ الْمُسْلِمین، أَنْ تَصیرَ الأَموالُ فی أَیْدِی مَنْ لاَ یَعْرِفُ فیهَا الْحقّ، وَ لاَ یَصْنَعُ فیها المَعرُوف.(1)

از جمله عوامل نابودی مسلمانان، آن است که اموال در اختیار کسانی قرار گیرد که حق را در آن تشخیص نمی دهند و با آن اموال، به کار نیک نمی پردازند.

هم چنین در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

مَنْ وَلیَ شَیْئا مِنْ اُمُورِ المسلمینَ فَضَیَّعهُم ْ ضَیَّعَهُ اللّه عَزَّوجَلَّ.(2)

هرکس، سرپرستی کاری از کارهای مسلمانان را بپذیرد و آن را تباه کند، خداوند او را تباه می کند.

امام رضا علیه السلام در معرفی کسانی که سنت پیغمبر صلی الله علیه و آله را تغییر داده اند، فرموده است:

... وَ اسْتَعْمَلَ الْسُّفَهاءَ... .(3)

کسانی بودند که انسان های بی لیاقت و بی تدبیر و سفیه را به کار گماشتند.

از این روایات برمی آید که بی تدبیری و نداشتن تخصص در امور، کلید فقر و نداری است و مدیر بی تخصص نمی تواند به برنامه ریزی بپردازد و سود و زیان مسأله را بررسی کند. بنابراین، حضور افراد ناکارآمد در مسایل اقتصادی، به فقر جامعه _ و به بیان قرآن کریم، پنبه شدن همه رشته ها _ می انجامد. به همین دلیل، تأکید بر داشتن تخصص لازم در مسایل اقتصادی و

ص:90

آگاهی کافی از مسایل زکات و مانند آن، برای این است که مدیریت اقتصادی در دست کسانی قرار گیرد که حق جامعه را بشناسند و با علم و کاردانی، نسبت به احوال معیشتی مردم، حساسیت نشان دهند.

ص:91

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

إِنّی أَجِدُنی أَمْقُتُ الرَجلَ مُتَعَذِّرَ المَکَاسِبِ، فَیَستَلْقِی عَلیَ قَفاهُ وَ یَقُولُ: اللّهُمَّ ارزُقنی وَ یَدَعُ أنْ یَنتَشِرَ فی الأَرضِ وَ یَلْتَمِسَ مِنْ فَضْل اللّهِ، فَالذَّرَّةُ تَخْرُجُ مِنْ حُجْرِهَا تَلْتَمِسُ رزقَهَا.(1)

من از مردی که دنبال کار نمی رود، متنفر هستم؛ مردی که به پشت دراز می کشد و می گوید: خدایا! روزی مرا برسان. چنین کسی برنمی خیزد تا اینسو و آن سو در پی کاری باشد و خواستار فضل خدا شود. این در حالی است که مورچه کوچک از لانه خویش بیرون می آید تا روزی خود را به دست آورد.

آن حضرت در روایت دیگر می فرماید:

إِنّی لأَبْغَضُ الرَّجُلَ [أَوْ أَبْغَضُ لِلرَّجُلِ] أَنْ یَکُونَ کَسْلانا عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ، وَ مَنْ کَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْیَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَکْسَلُ.(2)

من آن کسی را که در کسب و کار خود سستی ورزد، دشمن می دارم و کسی که در کارهای دنیایی سست قدم باشد، در کارهای اخروی سست تر خواهد بود.

امام صادق علیه السلام درباره تنبلی و بی حوصلگی در انجام کار و امرار معاش می فرماید:

... لاَ تَکْسِلْ عَنْ مَعِیشَتکَ فَتَکُونَ کلاًّ عَلَی غَیْرِکَ...(3)

در فراهم آوردن معیشت خود تنبل مباش؛ زیرا سربار دیگری خواهی شد.

ایشان در روایتی دیگر می فرماید:

إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلّ یُبْغِضُ کَثْرَةَ النَّوْمِ وَ کَثْرَةَ الفَراغِ.(4)

ص:92

خداوند کسانی را که بسیار می خوابند و پیوسته بی کارند، دشمن می دارد.

هم چنین از آن حضرت روایت شده است:

عَدُوُّ الْعَمَلِ الْکَسِلُ.(1)

تنبلی و بی حالی، دشمن کار و کوشش است.

لاَ تَکْسُوا فی طَلَبِ مَعَائِشِکُمْ، فَإِنَّ آباءَنَا کانُوا یَرْکُضُونَ فِیها وَ یَطْلُبُونَها.(2)

در طلب روزی و معاش خودتان، تنبلی نکنید و بدانید که پدران ما برای طلب معاش می دویدند و می کوشیدند (و سر بار دیگران نمی شدند).

امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید:

إِنَّ اللّه َ تَعَالَی لَیَبغضُ الْعَبْدَ النَّوّام، إِنَّ اللّه َ لَیَبْغضُ الْعَبْدَ الْفَارِغ.(3)

خداوند دشمن می دارد کسی را که زیاد بخوابد و همیشه بی کار باشد.

پی آمدهای تنبلی و بی حوصلگی در کار

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

إِنَّ أَصْنَافا مِنْ أُمَّتِی لاَ یُسْتَجَابُ لَهُم دُعَاؤُهُمْ... وَ رَجُلٌ یَقْعُدُ فِی بَیْتِهِ وَ یَقُولُ: یَا رَبِّ ارْزُقْنِی! وَ لا یَخْرُجُ وَ لاَ یَطْلُبُ الرّزق، فَیَقُولُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لَه: عَبْدِی أَلَمْ أَجْعَلْ لَکَ الْسَّبیلَ إِلَی الطَّلَبِ وَ التَّصَرُّفِ فِی اْلأَرْضِ بِجوارِحَ صَحِیحَةٍ... .(4)

دعای گروه هایی از امّت من مستجاب نمی شود... (از جمله) مردی که در خانه اش می نشیند و می گوید: «پروردگارا! روزی مرا برسان» و از خانه بیرون

ص:93

نمی رود و به جست جوی رزق و روزی برنمی خیزد. خدای بزرگ به چنین کسی می گوید: ای بنده من! آیا با اندام های سالمی که به تو دادم، راه طلب روزی و حرکت را در اختیار تو قرار ندادم؟

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

إِنَّ الاَْشیاءَ کمَّا ازْدَوَجَتْ اِزْدِوَاجَ الْکَسِلِ وَ الْعَجْزِ فَنُتِجَ مِنْهُمَا الْفَقْرُ.(1)

آن گاه که اشیاء جفت شوند همانند جفت شدنِ تنبلی و کم کاری، فقر متولد می شود (نتیجه تنبلی و کم کاری، فقر و نداری است).

هم چنین از ایشان روایت شده است:

إِنْ یَکُنِ الشُّغْلُ مُجْهَدَةً فاتِّصالُ الفِراغ مَفْسَدَةٌ.(2)

اگر تن دادن به کار، مایه زحمت و سختی است؛ بی کاری همیشگی، مایه فساد است.

مَن قَصَّرَ فِی العَمَلِ ابْتُلِیَ بِالهَمِّ وَ لا حَاجَةَ لِلّهِ فِیمَن لَیْسَ لِلّهِ فِی مَالِهِ وَ نَفْسِهِ نَصِیبٌ.(3)

کسی که در کار و تلاش کوتاهی کند، به حزن و اندوه گرفتار می شود و خداوند به کسی که در مال و جانش نصیبی برای خدا نیست، بخششی نمی کند.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

الکَسِلُ یَضُرُّ بِالدِّینِ وَ الدُّنْیَا.(4)

تنبلی، به دین و دنیای انسان زیان می رساند.

ص:94

امام صادق علیه السلام می فرماید:

... وَ کَانَ النّاسُ أیضا یَصیرُونَ بِالْفَراغِ إلی غایَةِ اْلأَشَرِ وَ الْبَطَرِ، حتی یَکثُرَ الْفَسادُ وَ یَظْهَرَ الْفَواحشُ...(1) لأِنَّهُ لَوْ کُفِیَ هَذَا کُلُّهُ حَتّی لا یَکُونَ لَهُ فِی الأَشْیاءِ مَوضِعُ شُغْلٍ وَ عَمَلٍ لما حَمَلَتْهُ الأرضُ اَشَرا وَ بَطَرا، وَ لبَلَغَ بِهِ کذلکَ إِلی اَنْ یَتَعاطی أُموُرا فیها تَلُفَ نَفْسُه... .(2)

مردم در حالت بی کاری به شدت گستاخ می شوند و به ناسپاسی (و فقر) گرفتار می آیند تا جایی که فساد فراوان می شود و کارهای زشت گسترش می یابد؛ زیرا اگر همه این ها (امور معاش و کالای لازم زندگی) در اختیار انسان گزارده می شد و به کار و تلاش نیازی نداشت، دیگر زمین زیر پای او _ از گستاخی و ناسپاسی _ بند نمی شد و کار او به جایی می رسید که به کارهایی دست بزند که مایه هلاکت او باشد... .

امام کاظم علیه السلام می فرماید:

إیّاکَ وَ الکَسِل وَ الْضَّجْر! فَاِنَّهَا یَمْنَعانِکَ مِنْ حَظِّکَ مِنَ الدُّنیا وَ الآخِرَةِ.(3)

از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز؛ زیرا این دو، تو را از دست یافتن به نصیب دنیا و آخرت باز می دارند.

از مجموع این روایات به دست می آید که فقر از تنبلی، کم کاری و بی حوصلگی در کسب معاش برمی خیزد. پس هر انسانی برای رفع نیازهای زندگی خود باید از تنبلی و کم کاری برحذر باشد و بکوشد خود را سربارِ دیگران نسازد، بلکه تلاش او بیشتر بر این باشد که دست دیگران را بگیرد.

ص:95

ص:96

نادرست از واژه «زهد» به رهبانیت بیانجامد و این مسأله، خطر بزرگی برای پیدایش فقر خواهد بود. پیش از توضیح درباره زهد و بیان تفاوت آن بارهبانیت، شایسته است به روایاتی اشاره کنیم که در نفی رهبانیت وارد شده است.

علاء بن حارث نزد امام علی علیه السلام آمد و گفت: «یا امیرالمؤمنین! از برادرم عاصم بن زیاد به تو شکایت می کنم. امام فرمود: او را چه می شود؟ علاء گفت: لباس پشمین پوشیده و از دنیا بریده است. امام فرمود: او را نزد من بیاورید. چون او را آوردند، حضرت فرمود: ای دشمن حقیر خویش! شیطان ناپاک می خواهد تو را گمراه کند. آیا به زن و فرزندت رحم نمی کنی؟ می پنداری خدا چیزهای نیکو و پاکیزه را بر تو حلال کرده است، ولی نمی خواهد از آن ها بهره مند گردی؟ تو نزد خدا از آن چه می پنداری، پست تر هستی».(1)

علی بن عبدالعزیز می گوید: «امام صادق علیه السلام در باره عمر بن مسلم از من پرسید. در پاسخ حضرت عرض کردم: فدایت شوم! ایشان از کسب و کار و تجارت دست کشیده و به عبادت خداوند پرداخته است. حضرت فرمود: وای بر او، آیا ندانسته است آن کس که طلب روزی را ترک کند، دعایش مستجاب نخواهد شد؟ هنگامی که این آیه نازل شد «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّه َ یَجْعَلْ له مَخرَجا وَ یَرْزُقْهُ مِن حیثُ لا یَحتَسِب.»(2) «هر کس از (معصیت) خدا پرهیز کند، خداوند راه خروج (از تنگ دستی و گرفتاری) برای او قرار می دهد و از جایی

ص:97

که هیچ حساب نمی کند، روزی او را می رساند...»، گروهی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله دکان ها را بستند و به عبادت پرداختند و گفتند: یا رسول اللّه ! خداوند متکفلروزی ما شد و ما به عبادت روی آوردیم. ایشان فرمود: هر کس چنین کند، دعایش مستجاب نخواهد شد؛ بروید دنبال کسب و کار».(1)

عمر بن یزید می گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی گفته است که در خانه می نشینم، نماز می خوانم، روزه می گیرم و به عبادت پروردگار می پردازم؛ رزقم نیز خواهد رسید. ایشان فرمود: او یکی از آن سه گروهی است که دعای ایشان مستجاب نمی شود».(2)

تفاوت زهد و رهبانیت

بسیاری از مردم می پندارند زهد؛ یعنی رها کردن زندگانی دنیوی برای رسیدن به فراغت لازم برای انجام کارهای اخروی.(3) این برداشت که می توان آن را نگرشی «سکولاریستی» از زهد نامید، در بینش «جدایی دنیا از آخرت» ریشه دارد.

این چنین زهدی در شمار همان رهبانیتی است که اسلام آن را نکوهش می کند. هرچند چنین زهدی در میان پیروان برخی ادیان، رایج و پسندیده است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای رسوخ نکردن چنین دیدگاهی در ذهن مسلمانان بسیار تلاش کرده است؛ چنان که می فرماید:

لَیْسَ فی اُمَّتی رُهْبانِیَّةٌ.(4)

ص:98

ترک دنیا [و گوشه نشینی] در امّت (و دین) من نیست.

برداشت متعادل تر این است که پرداختن به کارهای دنیوی، وظیفه انسان است و قلمرو دنیا و آخرت از یکدیگر جدا نیست. البته لذت دنیایی با لذت اُخروی جمع ناشدنی است، به گونه ای که لذت بیشتر در این دنیا، محرومیت بیشتر از لذت های اخروی است. این برداشت نیز ناقص است؛ زیرا امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصف پرهیزگاران، حالتی را توصیف می کند که در آن، پرهیزگاران به جمع لذت های دنیوی و اخروی در حدّ کمال نایل آمده اند:

إِنَّ الْمُتَّقِّینَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْیا وَآجل الآخِرَة... سَکنُوا الدُّنْیا بِاَفْضَلِ مَا سُکِنَتْ، وَ اَکَلُوا بِاَفْضَلِ ما اُکِلَتْ.(1)

پرهیزگاران هم در این دنیای زودگذر سود بردند و هم در جهان آینده آخرت و... آن ها در دنیا نیکوترین زندگی را دارند و از بهترین خوردنی های دنیا بهره مند هستند.

برداشت سوم، برداشت اسلامی است. زهد اسلامی که به معنی زندگی ساده و حذف تجمل ها و رهایی از اسارت در چنگال مال و مقام است، به رهبانیت هیچ ارتباطی ندارد. رهبانیت به معنای جدایی و بیگانگی از اجتماع است، ولی زهد؛ آزادگی و وارستگی برای اجتماعی تر زیستن است. به عبارت روشن تر، در زهد اسلامی، بهره مندی از لذت های مادی دنیوی، مردود نیست، بلکه دلبستگی به مال و منال دنیا و در یک کلمه، دنیاطلبی مورد نکوهش است.

امام علی علیه السلام زهد را که در حقیقت یکی از حالات درونی انسان است، چنین توصیف می کند:

الزُّهْد کُلُّه بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ الْقُرآن، قَالَ اللّهُ سُبْحانَهُ: «لِکَیْلاَ تَأسَوا

ص:99

عَلَی مَا فَاتَکُم وَلاَ تَفْرَحُوا بِما آتاکُم».(1) وَ مَنْ لَمْ یَأسَ عَلَی الْمَاضِی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالآتِی، فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرْفَیْهِ.(2)

تمامی زهد در دو عبارت قرآن آمده است: [خداوند فرموده است] «باشد که بر آن چه از دست داده اید، اندوهگین نشوید و بر آن چه بهره می برید، شادی نکنید.» هر کس بر از دست رفته، اندوهگین نشود و بر آن چه بهره می برد، شادی نکند، هر دو سوی زهد را به دست آورده است.

زهد، حالتی است که به واسطه آن، هرگونه وابستگی شدید به عوامل خارجی از میان می رود. در حقیقت، زهد اسلامی، روح انسان را به استقلالی می رساند که براساس آن، هر حادثه ای که در جهان رخ دهد، نه چنان او را شاد می کند که بندگی خویش را از یاد ببرد و در برابر پروردگارش به نافرمانی برخیزد و نه چنان او را ناامید می کند که به پوچی و نیستی برسد. زهد اسلامی، حالتی از تعادل به روح انسان می بخشد که به وسیله آن می تواند به گونه ای شایسته از نعمت های الهی بهره جوید و به تکامل درونی برسد.

چنین حالتی، پی آمدهایی دارد که امیرمؤمنان علی علیه السلام برخی از آن ها را چنین برمی شمارد:

اَیُّهَا النَّاسُ اَلزَّهَادَةُ قِصَرُ الأَمَلِ، وَالشُّکْرُ عِنْدَ النِّعَمِ، وَ التَّوَرُّعُ عِنْدَ الْمَحَارِمِ... .(3)

ای مردم! زهد؛ یعنی کوتاه کردن آرزوها و سپاس گزاری در برابر نعمت های (الهی) و پرهیز از محرمات.

انسان زاهد به دلیل دلبستگی نداشتن به امور دنیوی، انگیزه ای برای

ص:100

پرداختن به امور غیر واقعی ندارد. به طور کلی، آدمی هنگام رخ دادن حادثه ای، یا از آن خشنود می شود یا ناخشنود. در هر دو صورت، زهد اسلامی، انسان را سامان می دهد، به گونه ای که وی احساس رضایت می کند و از تعادلی که همانا شکر نعمت های الهی است، خارج نمی شود. در صورت تهی دستی و فقر نیز فرد را از گرفتار شدن به رفتارهای ناپسند باز می دارد.

در روایت می خوانیم وقتی فرزند عثمان بن مظعون از دنیا رفت، وی بسیار غمگین شد تا آن جا که خانه اش را مسجد قرار داد و مشغول عبادت شد (و کارهای دیگر جز عبادت را ترک کرد). هنگامی که این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید، او را فراخواند و فرمود:

یا عثمان! اِنَّ اللّهَ تبارکَ و تعالی لَمْ یَکْتب عَلَیْنَا الرُّهْبانیَّةَ، اِنَّما رُهْبَانِیَّةَ اُمَّتی الْجَهادُ فی سَبیلِ اللّهِ.(1)

ای عثمان! خداوند متعال، رهبانیت را برای امت من مقرر نداشته است. رهبانیت امت من، جهاد در راه خدا است.

ص:101

بدی تدبیر (در امور زندگی) عامل هلاکت و نابودی است.

آفَةُ الْمَعَاشِ سُوءُ التَّدْبِیرِ.(1)

بی تدبیری و کج اندیشی، آفت امور معاش و درآمد زندگی است.

یُسْتَدَلُّ عَلَی الإِدْبَارِ بِأَرْبَع: بِسُوءِ التَّدْبِیرِ، وَ قُبْحِ التَّبْذِیر، وَ قِلَّةِ الاعْتِبَارِ، وَ کَثْرَةِ الاِغْتِرَارِ.(2)

چهار چیز نشانه پشت کردن روزگار است: تدبیر بد، تبذیر زشت، عبرت آموزی اندک و فریب خوردن بسیار.

بر اساس سخن امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، چهار چیز نشانه برگشت نامیمون روزگار است که یکی از آن ها تدبیر نداشتن در زندگی است.

از آن چه در این بخش گفته شد، چنین برمی آید که ریشه یابی فقر و راه کارها و سیاست های فقر زدایی در اندیشه معصومین علیهم السلام ، جایگاه ویژه ای دارد. به همین دلیل، با تبیین عوامل معنوی و غیر معنوی فقر، این مسأله را یکی از مشکلات حادّ جامعه بشری دانسته و مبارزه با آن را واجب و ضروری شمرده اند.

ص:102

ص:103

ص:104

با مطالعه تاریخ زندگی پرفروغ پیشوایان معصوم علیهم السلام به نمونه های فراوانی در این باره می توان دست یافت که بیان همه آن ها، خود، وقت مناسب و کتاب های مستقلی را می طلبد. بنابراین، آن چه در این جا مطرح می شود، تنهاگوشه ای از آن است که اینک پی می گیریم.

ص:105

در روایت دیگر می خوانیم: «امام سجاد علیه السلام شب ها پس از تاریک شدن هوا و به خواب رفتن مردم، از جا برمی خاست و هر چه غذا در خانه بود، جمع می کرد. آن گاه آن را در ظرفی از پوست (انبان) قرار می داد و در حالی که صورت خود را پوشانیده بود، آن را بر دوش می گرفت و میان فقیران تقسیم می کرد. فقیران همیشه منتظر آن حضرت بودند و وقتی ایشان را می دیدند، به یکدیگر بشارت می دادند که صاحب انبان آمد».(1)

هشام بن سالم _ یکی از یاران امام صادق علیه السلام _ می گوید: «پس از فرا رسیدن شب و تاریک شدن هوا، امام صادق علیه السلام همیانی را که نان، گوشت و مبلغی درهم در آن بود، بر دوش می کشید و برای نیازمندان مدینه می برد تا میان آنان تقسیم کند. پس از شهادت حضرت، مستمندان دریافتند کسی که آنان را مورد لطف قرار می داد، حضرت صادق علیه السلام بوده است».(2)

معلی بن خنیس می گوید: «در یک شب بارانی همراه حضرت صادق علیه السلام به محله سایبان بنی ساعده رفتیم، در حالی که انبانی پر از نان بر دوش داشت. به

ص:106

گروهی از مردم رسیدیم که همگی در خواب بودند. حضرت صادق علیه السلام در کنار بستر آنان یک یا دو قرص نان نهاد تا به آخر جمعیت رسید».(1)

ص:107

پیشی گرفت وگرنه در همان آغاز، همه آن را می پذیرفتم».(1)

شخصی به نام محمد بن عبداللّه بکری می گوید: «بسیار بدهی داشتم. هنگامی که وارد مدینه شدم، سنگینی بدهی مرا درمانده کرده بود. با خود گفتم اگر به محضر امام کاظم علیه السلام بروم، شادمان خواهم شد. از این رو، به محضرش رفتم و وضع خود را برایش شرح دادم. به خانه اش رفت و بی درنگ بیرون آمد و به غلامش فرمود: از این جا برو. او نیز رفت. آن گاه دستش را به سوی من دراز کرد و کیسه ای سیصد دیناری به من داد. سپس برخاست و رفت. من نیز با آن پول، بدهی هایم را پرداختم و زندگی ام را اداره کردم».(2)

گفته اند: «فقیری از انصار برای درخواست کمک نزد امام حسین علیه السلام آمد. امام علیه السلام پیش از آن که او سخن بگوید، فرمود: ای برادر انصاری! چهره خود را از ذلت خواهش حفظ کن و درخواستت را در برگه ای بنویس. من به خواست خدا آن چه را مایه شادمانی تو است، به تو خواهم داد.

او در کاغذی نوشت: فلان کس پانصد دینار از من طلب دارد و اصرار می کند که آن را بپردازم. با او گفت وگو کن تا هنگام دارا شدن، به من مهلت دهد.

امام حسین علیه السلام آن کاغذ را خواند. سپس به خانه خود رفت و کیسه ای آورد که در آن هزار دینار بود. آن را به او داد و فرمود: پانصد دینار از این را به طلبکارت بده، باقی مانده آن را در دیگر نیازمندی هایت مصرف کن. هیچ گاه حاجت خود را جز نزد سه شخص بازگو نکن: دین دار، جوان مرد و

ص:108

پاک سرشت. دین دار، به خاطر دینش آبروی تو را حفظ می کند و جوان مرد بهخاطر جوان مردیش، حیا می کند که تو را ناامید سازد. هم چنین شرافت انسان پاک سرشت، مانع می شود که تو را دست خالی رد کند و می داند که تو دوست نداری آبرویت بریزد».(1)

ص:109

عبدالاعلی آل سام می گوید: «در یک روز گرم تابستانی، در یکی از کوچه های مدینه، با امام صادق علیه السلام رو به رو شدم و عرض کردم: فدایت شوم! با مقامی که نزد خدای بزرگ و با خویشاوندیی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله داری، چرا در چنین روز گرمی این گونه خود را آزار می دهی (و برای خود تلاش می کنی)؟ فرمود: ای عبدالاعلی! در طلب روزی از خانه بیرون آمده ام تا با این کار، از امثال تو بی نیاز باشم».(1)

ابو عمرو شیبانی می گوید: «امام صادق علیه السلام را دیدم که بیلی در دست و پوششی درشت بر تن داشت و در باغچه ای که متعلّق به خودش بود، کار می کرد و عرق می ریخت. عرض کردم: فدایت شوم! بیل را به من بده تا به جای تو کار کنم. فرمود: من چنان دوست دارم که شخص، در گرمای آزار دهنده آفتاب، برای به دست آوردن نیازهای زندگی کار کند و رنج بیند».(2)

علی بن ابی حمزه، از پدرش نقل می کند که گفت: «ابوالحسن (امام موسی کاظم علیه السلام ) را دیدم که در زمینی متعلّق به خودش کار می کرد، و پاهای او خیس عرق شده بود. عرض کردم: فدایت شوم! کارگرانت کجایند؟ فرمود: ای علی! کسانی با دست خود در زمین خویش کار کردند که از من و پدرم بهتر بودند. گفتم: کدام کسان؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علی علیه السلام و همهپدرانم که

ص:110

با دست خود کار می کردند. با دست خود کار کردن، کار پیامبران و رسولان و اوصیا و صالحان است».(1)

آن چه آمد، نمونه هایی از سیره عملی معصومین علیهم السلام در مبارزه با فقر بود که اهمیت مبارزه با فقر و رفع نیاز مستمندان جامعه را در بینش آنان نشان می دهد. آن بزرگواران با کار و کوشش و یاری رسانی به فقیران نمی گذاشتند بینوایان از سختی فقر و تهی دستی _ که سبب دور شدن آنان از دین و معنویت و سقوط شخصیت و کرامت انسانی آنان می شد _ بیش از اندازه رنج ببرند. آنان تا آن جا که می توانستند، با شیوه های گوناگون بر ضد بلای بزرگ فقر به مبارزه برمی خاستند و در تاریکی شب های سرد و بارانی به یاری محرومان شتافتند.

ص:111

ص:112

الْعِلْمُ رَأسُ الْخَیْرِ کُلِّهِ، الجَهْلُ رَأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ.(1)

دانش سرچشمه همه خوبی ها و نادانی سرچشمه همه بدی هاست.

امروزه هر کاری نیازمند بهره گیری از دانش است. هرگونه پیشرفت در صنعت، کشاورزی، دامداری، تجارت و... به فراگیری راهبردهای علمی و برنامه ریزی دقیق و سنجیده بر اساس نیازهای جامعه بستگی دارد. اسلام نیز برای دانش، جایگاه ویژه ای قایل است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام دراین باره می فرماید:

أَشْرَفُ الاَشْیَاءِ، العلمُ وَ الّلهُ تعالی عَالِمٌ یُحِبُّ کلَّ عالِمٍ.(2)

دانش اشرف همه چیز است. خداوند متعال، عالم است و هر دانشمندی را دوست دارد.

ایشان درباره اهمیت دانش اندوزی می فرماید:

قِیمَة کُلِّ امْرِی ءٍ مَا یُحْسِنُهُ.(3)

ارزش هر انسانی به مقدار دانایی و تخصص اوست.

آن حضرت، دانش را یاور نیازمندان و مستمندان می داند و می فرماید:

تُعَلِّمُوا الْعِلْمَ ،فَاِنَّهُ زَیْنٌ لِلْغَنِیّ وَ عَوْنٌ لِلْفَقِیرِ.(4)

دانش بیاموزید که دانش، زیور توانگران و یاور نیازمندان و تهی دستان است.

منظور ما در این جا دانشی است که یاور و کمک کار نیازمندان بوده و از راهنمایی خرد بهره مند باشد. منظور کلی از علم، دانش کاربردی است؛ زیرادانش نظری صرف و غیر کاربردی به تنهایی در امور معاش کارساز نیست.

ص:113

ایشان در جای دیگر فرموده است:

لاَ غنی مِثْلُ الْعَقلِ، وَ لاَ فَقْرَ أَشدُّ مِنَ الجَهلِ.(1)

هیچ ثروتی چون خردمندی و هیچ فقری سخت تر از نادانی نیست.

انسان به وسیله دانش می تواند فقر و تهی دستی را از خود و جامعه دور سازد، ولی نادانی، مایه عقب ماندگی و فساد جامعه است. اگر علم با عمل همراه باشد، راه و رسم تجارت، صنعت و کشاورزی و دامداری و... را به فقیر می آموزد. آن گاه او می داند که چگونه تولید، سرمایه گذاری و برنامه ریزی کند و می آموزد که چگونه می توان به کمک این امور، فقر و تهی دستی را از بین برد. بنابراین، برخورداری از پشتوانه علمی در تولید و سرمایه گذاری بسیار کارساز است.

ص:114

عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ الاِحْتِمَالِ فَمَنْ لَزِمَهَا هَانَتْ عَلَیْهَ.(1)

بر تو باد صبر و شکیبایی؛ زیرا هر کس صبر و بردباری را برگزید و به آن پای بند شد، گرفتاری ها و بلاها بر وی آسان می شود.

عَلَیکَ بِالصَّبْرِ فِی الضَّیْقِ وَ الْبَلاءِ.(2)

بر تو باد صبر و بردباری در حال تنگی و گرفتاری.

الصَّبْرُ عَلَی الْفَقْرِ مَعَ الْعِزِّ أَجْمَلُ مِنَ الْغنی مَعَ الذُّلِّ.(3)

صبر به فقر و نداری در حال عزت از توانگری با خواری، زیباتر است.

آن حضرت در جمله ای کوتاه، ولی بسیار پرمعنا می فرماید:

لا یَکُن فَقْرُکَ کُفْرا.(4)

تنگدستی، تو را به کفر نکشاند.

محمد بن عجلان می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم که مردی از فقر و نداری به او شکایت کرد. حضرت در پاسخ فرمود:

اِصْبِرْ فَاِنَّ اللّهَ سَیَجْعَلُ لَکَ فَرَجا... .(5)

صبر کن که خدا به زودی برایت گشایشی دهد.

امام صادق علیه السلام در حدیث دیگری می فرماید:

لاَ یَصْلُحُ الْمُؤمِنُ إِلاَّ عَلَی ثَلاثِ خِصَالٍ: التَفَقُّهِ فِی الدِّینِ، وَ حُسْنِ

ص:115

التَّقْدِیرِ فِی الْمَعیشَةِ وَ الصَّبْرِ عَلَی النَّائِبَةِ.(1)

صلاح کار مؤمن تنها در سه خصلت است: فرا گرفتن دین، اندازه گیری درست در زندگی و صبر بر مشکلات.

از این روایت ها برمی آید که انسان با صبر و تحمل فشار فقر و مشکلات زندگی و با اندیشه درست می تواند به راه کارهای مناسبی برای برطرف کردن مشکل فقر دست یابد، ولی اگر انسان توانایی تحمل فشارهای زندگی را نداشته باشد، ممکن است فقر، او را تا مرز کفر پیش برد.

ص:116

طمع ورزی، احساس نیاز کاذب در انسان می آفریند و چون وی نمی تواند به این احساس، پاسخ مثبت دهد، به فقر دچار می شود.

اَلْقَنَاعَةُ کنزٌ لا یَنْفَدُ.(1)

قناعت گنجی پایان ناپذیر است.

مَنْ قَنَعَ بِمَا رَزَقَهُ اللّه ُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ.(2)

هر کس به آن چه خدا روزیش کرده است، قناعت ورزد، غنی ترین مردم است.

اَلْقَنَاعَةُ رَأسُ الْغِنی.(3)

قناعت، ریشه و اساس توانگری و بی نیازی است.

اَلْقَنَاعَةُ أَهْنَأُ عَیْشَةٍ.(4)

قناعت، گواراترین زندگی است.

کَفَی بِالقَنَاعَةِ مُلْکا وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعِیما.(5)

قناعت برای دولتمندی و خوش خلقی برای فراوانی نعمت، کافی است.

امام علی علیه السلام در تفسیر این آیه «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً؛ به او زندگی پاکیزه خواهیم بخشید»(6) فرمود:

زندگی پاکیزه با قناعت میسر است.

ایشان درباره صرفه جویی می فرماید:

ص:117

التَقْدیرُ نصفُ الْعَیش... فَمَنْ قَدَّرَ رَزَقَهُ اللّه وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَّمَهُ اللّه.(1)

اندازه گیری (در مخارج) نصف زندگی است. پس هر کس، حّد و اندازه را رعایت کند، خدا روزی اش می دهد و هر که اسراف کند، خدا او را محروم می سازد.

امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَکُنْ فیهِ لَمْ یَتَهَنَّأْ بِالْعَیْشِ: الصِّحَّةُ، وَ الأْمْنُ، وَ الْغِنی، وَ الْقَناعَةُ، وَ الاَْنیسُ المُوافِقُ.(2)

پنج چیز است که هر کس نداشته باشد، زندگی گوارایی نخواهد داشت: تندرستی، امنیّت، بی نیازی، قناعت و مونسی همدل.

بنابراین، قناعت، گنج بی پایانی است که بی نیازی از دیگران، توان مندی در ملک و دارایی، زندگی گوارا و خوشی را به همراه دارد.

ص:118

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

طُوبی لِمَنْ ...خَالَطَ أهْلَ الذِّلَّةِ وَ الْمَسْکَنَةِ... .(1)

خوشا به حال کسی که با بیچارگان و مسکینان هم نشینی دارد.

هم چنین می فرماید:

...أَحِبَّ المَساکینَ وَ أَکْثِرْ مُجَالَسَتَهُمْ... .(2)

بینوایان را دوست بدار و با ایشان بسیار هم نشینی کن.

امامان معصوم علیهم السلام نیز بر هم نشینی با فقیران و رفع نیازهای آنان، تأکید فراوانی داشته اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

اِرْحَمِ الفقراءَ لِقِلَّةِ صَبْرِهِم.(3)

با فقیران به خاطر کم صبری شان، مهربانی کن.

ایشان در وصیت معروف و تاریخی خود فرموده است:

... اللّه! اللّه! فی الْفُقراءِ وَ الْمَسَاکینِ، فَشَارِکُوهُمْ فی مَعایشِکُمْ.(4)

خدا! خدا! درباره فقیران و مستمندان. آنان را در مخارج زندگی با خود شریک سازید.

از ایشان روایت شده است:

اَلْقِ الناسَ عِنْدَ حَاجَتِهم إِلَیْکَ بِالْبشر وَ التَّواضُع، فاِنْ نابَتک نائبة

ص:119

و حالَتْ بک حالٌ لَقِیتَهم وَ قَدْ أمِنْتَ ذِلَّةَ التَّنصُّل إلیهم و التواضع.(1)

هنگام نیاز مردم، با آنان به خوش رویی و فروتنی برخورد کن. پس اگر گرفتار مصیبتی شوی و حالت دگرگون شود و با آنان برخورد کنی، از خواری و فروتنی در امان خواهی بود.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

رَحْمَةُ الضُّعَفَاءِ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ.(2)

ترحّم بر ضعیفان مایه نزول رحمت است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه 142 نهج البلاغه فرموده است:

...فَمَنْ آتَاهُ اللّهُ مَالاً فَلْیَصِلْ بِهِ الْقَرابَةَ، وَلْیُحْسِنْ مِنْهُ الضِیَافَةَ، وَلْیَفُکَّ بِهِ الاَْسِیرَ وَ الْعَانِیَ، وَلْیُعْطِ مِنْهُ الْفَقِیرَ وَ الغَارِمَ، وَلْیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَی الْحُقُوقِ وَ النَّوائِبِ، ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ، فَاِنَّ فَوْزا بِهذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا، وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الآخِرَةِ اِنْ شَاءَ اللّهُ.

پس هر کسی که خدا به او مالی داده است، وظیفه دارد به نزدیکان خود بپردازد و مهمان نوازی کند و اسیر را آزاد کند و زجر دیده را با آن مالنوازش دهد و از آن مال به مستمند ببخشد و وام وامداران را بپردازد و برای به دست آوردن شایستگی دریافت پاداش، خود را برای ادای حقوق و مقاومت در برابر مصیبت های بزرگ دنیا، به صبر و شکیبایی وادار کند؛ زیرا موفقیت در رسیدن به این خصلت ها، شرف کرامت های دنیا است و مایه دریافت فضایل سرای ابدی _ اگر خدا بخواهد _.

امام سجاد علیه السلام در اهمیت هم نشینی با فقیران می فرماید:

اَلّلهُمَّ حَبِّبْ إِلیَّ صُحْبَةَ الْفُقراءِ... .(3)

ص:120

خدایا هم نشینی با فقیران را محبوب من قرار ده.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

مَا شیعَتُنَا إلاَّ مَن اتَّقی اللّه وَ أَطاعَهُ، وَ مَا کَانُوا یُعْرَفُونَ إِلاّ بِالتَّواضُعِ... و تَعَهُّدِ الْجِیْرانِ، مِنَ الفُقَراءِ وَ ذَوی الْمَسْکَنَةِ، وَ الْغَارمینَ، وَ الاَْیْتامِ... .(1)

در شمار شیعیان ما نیست مگر کسی که از خدا بترسد و از خدا پیروی کند. شیعیان جز به فروتنی... و رسیدگی به همسایگان فقیر و تهی دست و وامداران و یتیمان شناخته نمی شوند.

امام صادق علیه السلام در نامه ای خطاب به شیعیان چنین می فرماید:

بر شما باد دوستی مسلمانان فقیر و تهی دست. هر کس آنان را کوچک شمارد و بر آن ها تکبّر کند، از دین خدا منحرف گشته است و خدا او را تحقیر می کند و دشمن می دارد. پدر ما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پروردگارم به من فرمان داد با مسلمانان فقیر دوستی کنم. بدانید هر کس یکی از مسلمانان راتحقیر کند، خداوند چنان بر او بیزاری و تحقیر خویش را فرو می بارد که همه مردمان سخت از او بیزار می شوند. بنابراین، درباره رعایت حق برادران مسلمان تهی دست، از خدا بترسید و بدانید که حق آنان بر شما آن است که دوستشان بدارید؛ زیرا خداوند متعال، پیامبرش را به دوستی آنان فرمان داده است. پس هر کس، کسانی را که خدا به دوست داشتن آنان دستور است، دوست نداشته باشد، نسبت به خدا و پیامبر خدا نافرمانی کرده است و هر کس چنین کند و بر این حال بمیرد هم چون گمراهان از دنیا رفته است.(2)

ص:121

مهم ترین نتیجه ای که از هم نشینی با تهی دستان می توان به دست آورد، دو چیز است:

1. تمرین تواضع و تقویت احساس بشری در انسان و نفوذ آن در جان آدمی.

2. آگاهی از وضعیت مستضعفان و به کار بستن اقدامی شایسته برای پیش گیری از کمبودها و رفع نیازمندی های آنان.

دوری جستن از فقیران سبب می شود آدمی از سختی ها، رنج ها، بدبختی ها، بیماری ها، درد و گرسنگی، کمبودها و دیگر نیازهای آنان بی خبر بماند و همین بی خبری ممکن است به پیدایش فاجعه ای انسانی و مفاسد اجتماعی بیانجامد. به همین دلیل، آموزه های دینی، بر هم نشینی با فقیران وسرزدن به آنان و مراقبت حال آنان تأکید می کند تا مردم از احوال آنان آگاه گردند. بدین گونه است که می توانند به رفع نیازهای آنان برخیزند و با شریک کردن آنان در معیشت خود، آن چه را نیاز دارند، برآورده سازند.

ص:122

اختلاس که نشان دهنده بی تعهدی شخص در برابر جامعه است، نابسامانی اقتصادی و فقر و تهی دستی را در پی دارد. به همین دلیل رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

الأَمَانَةُ تَجْلُبُ الِّرزقَ، وَ الْخِیانَةُ تَجْلُبُ الْفَقْرَ.(1)

امانت داری، روزی به دنبال دارد و خیانت، فقر و نداری به همراه می آورد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

أَداءُ الأَمَانَةِ مِفْتاحُ الرِّزقِ.(2)

امانت داری، کلید روزی است.

در فروع کافی نقل شده است: «مردی به نام سَیّابه در کوفه می زیست که از دوست داران امام صادق علیه السلام بود. روزی خبر رسید که سیّابه از دنیا رفته استو چون فقیر بود، چیزی برای پسرش، عبدالرحمن به ارث نگذاشته. یکی از دوستان سیّابه نزد عبدالرحمن آمد و پس از احوال پرسی و تسلیت گفتن، هزار درهم به او قرض داد تا با آن کاسبی و تجارت کند. عبدالرحمن، پول را پذیرفت و به کاسبی پرداخت. پس از مدتی، کارش رونق گرفت، به گونه ای که مستطیع شد و تصمیم گرفت برای انجام مراسم حج به مکه برود. وی نزد مادرش رفت و تصمیم خود را با او در میان گذاشت. مادر از او خواست پیش از رفتن به مکه، پولی را که از دوست پدرش قرض گرفته است، بپردازد.

عبدالرحمن نزد دوست پدرش رفت و پس از ادای قرض خود، راهی مکه شد. پس از انجام مراسم حج نیز به مدینه رفت و به محضر امام صادق علیه السلام رسید. امام از حال پدرش پرسید. عبدالرحمن گفت: پدرم از دنیا رفته است. امام در حالی که غمگین شده بود، فرمود: خدایش رحمت کند. آن گاه فرمود:

ص:123

آیا مالی برای تو به ارث گذاشت؟ عبد الرحمن گفت: نه، چیزی به ارث نگذاشت. امام فرمود: پس با چه مالی به انجام حج توفیق یافتی؟ عبدالرحمن ماجرای قرض دادن دوست پدرش و تجارت و رونق کارش را شرح داد. هنوز سخنش تمام نشده بود که امام علیه السلام فرمود: آن هزار درهم قرض را چه کردی؟ آیا به صاحبش پس دادی؟

عبدالرحمن عرض کرد: آری، آن را پیش از سفر حج به صاحبش پس دادم. امام فرمود: آفرین بر تو که کار خوبی کردی. اینک آیا می خواهی به تو پندی بدهم؟ عبد الرحمن گفت: آری، جانم به فدایت. امام علیه السلام فرمود: بر تو باد به راست گویی و امانت داری؛ زیرا که در این صورت با اموال مردم این چنین شریک هستی.

[امام علیه السلام هنگام گفتن «هکَذا» (این چنین) انگشتان دو دستش را میان هم جمع کرد؛ یعنی این گونه شریک مال مردم هستی.]

عبد الرحمن می گوید: من سخن امام صادق علیه السلام را دریافتم و پذیرفتم و به کار بستم. در نتیجه، از کار و کاسبی خود برکت بسیار بردم، به گونه ای که زکات اموالم به سیصد هزار درهم رسید».(1)

به راستی، اگر امانت داری در جامعه ما رعایت می شد و افراد جامعه به این امر مهم پای بندی نشان می دادند، بسیاری از نابسامانی های اقتصادی و اجتماعی از جامعه رخت برمی بست. فلسفه اهمیت دادن اسلام به امانت داری آن است که اعتماد و اطمینان عمومی در جامعه حفظ شود؛ زیرا شیرازه جامعه ای که در آن اعتماد نیست، به زودی از هم می پاشد و اقتصاد آن نابود خواهد شد. به دنبال آن نیز ده ها حادثه تلخ و مفاسد ویرانگر دیگر از جمله فقر و تهی دستی به سراغ انسان ها خواهد آمد و به طور کلی زندگی بر

ص:124

مردم، تلخ خواهد شد. در مقابل، اگر اطمینان و اعتماد در جامعه حکم فرما باشد، نقش به سزایی در سالم سازی محیط خواهد داشت. بدین ترتیب، همه از حقوق خویش بهره مند می گردند و با برقراری زندگی سالم و تولیدی و گسترش روابط حسنه، فقر کاهش می یابد.

ص:125

و امام باقر علیه السلام نیز فرموده است:

إِنَّ العَبْدَ لیُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیَزوی عَنْهُ الرِزْقُ.(1)

همانا (وقتی که) بنده گناه می کند روزی از او دور می شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

إِنَّ الذَّنبَ یَحْرِمَ الْعَبْدَ الرِّزقَ.(2)

همانا گناه، بنده را از روزی محروم می سازد.

امام کاظم علیه السلام در این زمینه می فرماید:

اَلْخِیَانَةُ وَالْکِذْبُ یَجلُبانِ الْفَقْرَ وَ النِّفاقَ.(3)

خیانت و دروغ گویی، فقر و نفاق می آورد.

در روایت به نقل از امام رضا علیه السلام آمده است:

حُرِّمَ أکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ ظُلما لِعِلَلٍ کَثیرةٍ، مِن وُجوهِ الْفَساد. أوّلُ ذلِکَ: إِذَا أَکَلَ مالَ الْیَتیمِ ظُلما فَقَدْ أَعَانَ عَلَی قَتْلِهِ... فَاِذا أکَلَ مَالَهُ فَکَانَّهُ قَدْ قَتَلَهُ، وصَیَّرَهُ إلی الْفَقَرِ وَ الْفَاقَةِ... .(4)

خوردن مال یتیم به ستم، به علت های بسیاری حرام شده است؛ زیرا فسادهای گوناگون را در پی دارد. نخستین آن ها این است که چون مال یتیم را به ستم بخورد، به مرگ او کمک کرده است... پس چون مال او را بخورد، به این می ماند که او را کشته و به فقر و تهی دستی دچار ساخته است.

از مفهوم این روایات برمی آید که پرهیز از گناه، روزی را فراوان می کند و

ص:126

مایه افزایش برکت و نزول رحمت الهی است.

هرچند بعضی افراد با انجام گناهانی مانند: دزدی، اختلاس، خیانت و رشوه به نان و نوایی می رسند، ولی ثروت و قدرت، ماندگار نیست و به یقین، پس از مدتی از بین خواهد رفت. خداوند کسی را که مرتکب لغزشی شده است، با تنگی رزق و روزی، تنبیه می کند، ولی گناه کاران نافرمان را به حال خودشان وامی نهد و با سنت «استدراج» آنان را به عذاب خود دچار می سازد. به همین دلیل است که می بینیم بسیاری از گنه کاران از رزق فراوان و زندگی مرفه در دنیا برخوردارند.

ص:127

بسیار بهتر بود. پیامبر صلی الله علیه و آله آن جوان را خواست و فرمود: با این شترها چه می کنی؟ گفت: من همسر و فرزند دارم. با این شتران کار می کنم تا نیازمند مردم نباشم و بتوانم بدهی خود را بپردازم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: جز این کار دیگری هم داری؟ عرض کرد: خیر و به دنبال کار خود رفت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر راست گفته باشد، پاداش او همانند پاداش کسانی است که مشغول جهادند و حج و عمره به جای می آورند».(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ المُحْتَرِّفَ اْلأَمِینَ.(2)

خداوند، بنده اهل کار و دارای حرفه و (صنعت و) امانتدار را دوست می دارد.

امام علی علیه السلام فرموده است:

...قَدْ تُکُفِّلَ لَکُمْ بِالرِّزقِ وَ أُمِرْتُمْ بِالْعَمَلِ فَلا یَکُونَنَّ الْمَضْمُونُ لَکُمْ طَلَبُهُ أَوْلَی بِکُمْ مِنَ المفْروُضِ عَلَیْکُم عَمَلُهُ مَعَ أَنَّهُ وَ اللّهِ لَقَدِ اعْتَرَضَ الشَّکُّ وَ دَخِلَ الْیَقِینُ حَتّی کَأنَّ الَّذِی ضُمِنَ لَکُمْ قَدْ فُرِضَ عَلَیْکُم وَ کَأَنَّ الَّذی فُرِضَ عَلَیْکُم قَدْ وُضِعَ عَنْکُمْ فَبادِرُوا الْعَمَلَ وَ

ص:128

خافُوا بَغْتَةَ الأَجَلِ... .(1)

خداوند روزی هایتان را ضمانت کرده (خداوند رزق و روزی همه موجودات از جمله انسان را به عهده گرفته است که از راه های معمول و غیرمعمول به آن ها می رساند) و شما را به کار دستور داده است. پس نباید در طلب آن چه تضمین شده، نسبت به آن چه بر شما واجب است، بیشتربکوشید. به خدا سوگند! آن چنان نادانی و شک و یقین به هم آمیخته است که گویی آن چه تضمین شده، بر شما فرض است و آن چه واجب گردیده، از شما برداشته شده است. پس به کار و تلاش بپردازید و از فرا رسیدن ناگهانی مرگ بترسید.

در روایتی از ایشان آمده است:

إِذا فَعلْتَ کلَّ شی ءٍ فکن کَمَنْ لَم یَفعَلْ شیئا.(2)

در انجام دادن هر کاری هم چون کسی باش که کاری نکرده است.

مَا غُدْوَةُ أَحَدِکُمْ فِی سبیلِ اللّه ِ بِأَعْظَمَ مِنْ غُدْوَتِهِ یَطْلُبُ لِوَلَدِهِ وَ عِیَالِهِ مَا یُصْلِحُهُمْ (وَ قَال علیه السلام :) أَلشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ الْحَلال کالمُجَاهِدِ فِی سبیلِ اللّه ِ.(3)

ثواب کار شما برای جهاد در راه خداوند، از ثواب کار کسی که هر روز صبح برای طلب روزی حلال حرکت می کند و برای رفع نیاز امور خانواده خود می کوشد، بالاتر نیست. (آن گاه فرمود:) تلاش در طلب روزی حلال همانند جهاد در راه خداست.

ص:129

ص:130

... خُلِقَ لَهُ الحَبّ لِطَعامِهِ وَ کَلَّفَ طَحْنَهُ وَ عَجْنه وَ خُبْزَهُ، وَ خُلِقَ لَهُ اَلْوَبَر لِکَسْوتِهِ، فَکَلَّفَ نَدْفَهُ وَ غَزْلَهُ وَ نَسْجَهُ، وَ خُلِقَ لَهُ الشَجَرفکَلَّفَ غَرسَهَا وَ الْقِیامَ عَلَیْها،... وَ تُرِکَ عَلَیْهِ فِی کُلِ شَی ءٍ مِنَ الاَْشیاءِ موضِعُ عَمَلٍ وَ حرکةٍ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الصَّلاَحِ... .(1)

دانه برای خوراک آدمی پدید آمد و آسیاب کردن و خمیر کردن و نان پختن، تکلیف انسان گشت. پشم برای انسان آفریده شد و باز کردن و رشتن و بافتن، وظیفه او گردید. درخت پدید آمد و کاشتن و نگهداری آن بر عهده انسان قرار گرفت و در هر پدیده ای از پدیده ها، جایی برای کار و تلاش آدمی باقی گذاشته شد؛ زیرا اصلاح حال مردم (و برآوردن نیازهای زندگی و رفع فقر و تهی دستی) در همین کار و تلاش است.

ابوعماره طیّار می گوید: «به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مالم از دست رفته و هر چه داشته ام، نابود شده است و نان خور فراوانی دارم. فرمود: چون به کوفه آمدی، در دکانت را باز کن و بساطت را بگستر و ترازویت را بر جای خود بگذار و منتظر رسیدن رزق پروردگارت باش.

او به کوفه وارد شد، درِ دکان خود را باز کرد و بساط کاسبی چید و ترازو بر جای خود نهاد... . کسانی که پیرامون او بودند، چون دیدند هیچ متاعی ندارد و چیزی برای عرضه کردن در اختیار او نیست، شگفت زده شدند... پس مردی نزد او آمد و گفت: جامه ای برای من بخر. آن را برای او خرید و پولش را گرفت و بدین سان پولی به دستش آمد. سپس مشتری دیگری آمد و گفت: برای من جامه ای بخر! در بازار به جست وجوی جامه پرداخت. آن را خرید، آورد و بهایش را گرفت... و همین گونه به خرید و فروش پرداخت تا

ص:131

ثروت مند شد».(1)

امام صادق علیه السلام فرموده است:

مَنْ طَلَبَ التَّجارَةَ اسْتَغْنی عَنِ الْنَّاس.(2)

کسی که در پی کسب و کار باشد، از مردم بی نیاز می شود.

«مردی نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: از من بر نمی آید که با دست خود کار کنم، هم چنین نمی توانم به کسب و بازرگانی بپردازم و مردی بدبخت و نیازمندم. امام فرمود: کار کن و برای این و آن بر سر خود بار ببر و خود را از مردم بی نیاز ساز».(3)

از این روایات به دست می آید که کار باعث حفظ آبرو و شخصیت انسان، رفع گرفتاری و غم و غصه از زندگی، بی نیازی از مال و منال مردم، اصلاح حال مردم، رفع نیاز جامعه، پیشرفت اقتصادی، رفع وابستگی، ثروت مندی و... است.

ص:132

ص:133

کسی است که در راه خدا جهاد می کند.

امام صادق علیه السلام نیز فرمود:

مَنْ طَلَبَ الدُّنْیَا اسْتِغناءً عَنِ النّاسِ وَ تَعَطُّفا علی الْجارِ لَقَی اللّه َ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدرِ.(1)

کسی که در پی روزی حلال برود تا از مردم بی نیاز گردد و به همسایگان خود هم کمک کند، خداوند را در حالی دیدار خواهد کرد که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشد.

ص:134

به دیگر سخن، به همان اندازه که شخصی به خوراک نیاز دارد، به کار نیز نیازمند است و ارزش کار برای بدن آدمی هم چون آب برای گیاه به شمار می رود.

ص:135

می گردد که چه بسا بدون پرداختن به کار، اکتشاف آن ها ناممکن است.

بنابراین، علم و تجربه که از راه کار و کوشش پدید می آید و پی آمدهای عجیب آن در سیر تکاملی بشر، امری انکارناپذیر است.

ص:136

کننده و همواره در حال داد و ستد با مردم است. بدین گونه از رکود و سکون بیرون می آید و به حرکت و فعّالیّت روی آورد.

چنین انسانی، بار خود را بر دوش دیگران نمی گذارد و از مردمان جدا نمی ماند، بلکه در پیش راندن چرخ زندگی اجتماعی با ایشان شریک خواهد شد. چنین فردی از احساس امید سرشار است و به آینده با خوش بینی می نگرد و از چنگال نومیدی، بیهودگی، تکرار ملال انگیز و دیگر پی آمدهای منفی بی کاری، رهایی می یابد. این همان چیزی است که امام صادق علیه السلام درباره آن می فرماید:

و هکذا الإنسانُ لَو خَلا مِنَ الشُّغْل، لَخَرَجَ مِنَ الأشَرِ وَ العَبَثِ وَ البَطَرِ إلی ما یَعْظُمُ ضَرَرُهُ عَلیه و علی مَن قَرُبَ مِنْهُ؛ وَ اعْتَبِرْ ذلِکَ بِمَن نَشَأَ فی الجِدَةِ وَ رفاهیةِ العَیشِ و التَّرَفُّهِ و الکفایة، و ما یُخْرِجُهُ ذلکَ إِلَیْهِ.(1)

بدین گونه اگر انسان از پرداختن به کاری آسوده باشد (و زندگی او بدون کار تأمین شود)، از ناسپاسی و سرمستی به جایی می رسد که زیان آن برای او ونزدیکان بس بزرگ خواهد بود. مثلاً به کسی بنگرید که در وفور دارایی و ناز و نعمت و رفاه زدگی و دسترسی داشتن به همه چیز بزرگ شده است و سرانجام کارش به کجا کشیده است.

ص:137

بدین ترتیب، فرد با برآوردن نیازمندی های خانواده خود و دیگران، نداری و خواری و پستی و حقارت را از شخصیت خویش دور نگاه می دارد. بنابراین، از رضای خداوند متعال، احترام خانواده و مردم، اعتماد به نفس، حیثیّت خانوادگی و آرامش وجدان برخوردار می شود.

ص:138

بپردازد و در کار خود کوشا، جدّی، متعهد، امین و درستکار باشد تا چرخ زندگی بشری از راه تعاون و همکاری بچرخد و هر کس از ثمره کار خویش برخوردار شود.

ص:139

هرگونه بیهودگی، مهمل بافی و تنبلی دوری خواهند جست و به رشد فرهنگی دست خواهند یافت. در مقابل، اگر آگاهی و تعهد در میان قوم و ملتی رسوخ نکند و بی کاری، بیهوده گذرانی و فروگذاری کار از سوی افراد به آسانی صورت بگیرد، چنین ملتی به جایی نخواهد رسید.

ص:140

است که جامعه را در برابر هجوم دشمن حفظ می کند. استقلال اقتصادی که از مهم ترین توانایی های یک کشور به شمار می رود جز با کار و تلاش درست و تولید پیشرفته و پایدار در میدان های گوناگون اقتصادی، امکان پذیر نیست.

ص:141

کارخانه های بزرگ و کوچک در نواحی گوناگون جهان نگاهی بیافکنیم. به یقین، خواهیم دید که کارکنان آن ها در پیشرفت صنعت جامعه، چه نقشی بر عهده داشته و دارند.

ص:142

برنامه ریزی درست (اقتصادی) مال اندک را افزایش می دهد و برنامه ریزی نادرست، مال فراوان را نابود می کند.

هم چنین از ایشان نقل شده است:

أَیُّها النَّاسُ لاَ خَیْرَ فی دُنْیَا لاَ تَدْبیرَ فِیهَا.(1)

ای مردم! دنیایی که تدبیری در آن نباشد، خیری ندارد.

اَلتَّدْبِیرُ نِصْفُ الْمَعُونَةِ.(2)

تدبیر (در امور معاش) نیمی از یاری رساندن به زندگی است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در سخن دیگری می فرماید:

لِلْمُؤْمِنِ ثَلاثُ سَاعَاتٍ: فَسَاعةٌ یُنَاجِی فِیها رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ. وَ لَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصا إِلاّ فِی ثَلاثٍ: مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ، أَوْ خُطْوَةٍ فِی مَعَادٍ، أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.(3)

انسان مؤمن، ساعت های زندگی خود را به سه بخش تقسیم می کند: قسمتی را به مناجات با پروردگارش می پردازد. بخش دیگری را برای اصلاح زندگی به کار می گیرد و بخش سوم آن برای بهره گیری از لذت های حلال و دل پسند است. درست نیست که حرکت خردمند جز در یکی از این سه زمینه باشد: اصلاح امور زندگی یا در راه آخرت یا در لذت حلال.

امام صادق علیه السلام دراین باره می فرماید:

ص:143

مِنَ الدِّینِ التَّدْبیرُ فِی الْمَعیشَةِ.(1)

از (جمله وظایف) دین داری، تدبیر (عاقبت اندیشی، نظم و برنامه ریزی) در زندگی است.

از این روایت به دست می آید که تعقل، تدبّر و عاقبت اندیشی، سبب سود فراوان، خیر و برکت، افزایش اموال و موفقیت در امور مادی و معنوی است.

ص:144

اَلاِقْتِصادُ یُنْمِی الْقَلیلَ،(1) الإِسْرافُ یُفْنی الْجَزیلَ.(2)

میانه روی، کم را زیاد می کند و اسراف فراوان را نابود می گرداند.

آن حضرت در روایت دیگر فرموده است:

لَنْ یَهْلِکَ مَنِ اقْتَصَدَ.(3)

هر کس (در مخارج زندگی) میانه روی کند، هرگز تباه نمی شود.

هم چنین از ایشان روایت شده است:

مَا عالَ مَنِ اقْتَصَدَ.(4)

کسی که در خرج کردن، میانه روی کند هرگز نیازمند نخواهد شد.

و نیز می فرماید:

مَنْ صَحِبَ الاِقْتِصَادَ دامَتْ صُحْبَةُ الْغِنی لَهُ، وَ جَبَرَ الاِقْتِصَادُ فَقَرهُ و خِلَلَهُ.(5)

هر کس در مخارج زندگی، میانه رو باشد، همواره بی نیازی همراه او است و میانه روی، فقر و پریشانی او را جبران خواهد کرد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ضَمِنتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أنْ لاَ یَفْتَقِرَ.(6)

من ضمانت می کنم که هر کس در خرج کردن میانه روی کند، فقیر نشود.

همین جمله از امام رضا علیه السلام نیز نقل شده است.(7)

ص:145

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود:

مَنِ اقْتَصَدَ فی معیشتِهِ رَزَقَهُ اللّهُ... .(1)

هر کس در زندگی خود، میانه روی و صرفه جویی کند، خدا روزی او را می رساند... .

نتیجه سخن این که میانه روی در مخارج زندگی، پی آمدهای زیر را به همراه دارد:

الف _ رفع گرفتاری فقیران؛

ب _ نابودی اسراف؛

ج _ پیش گیری از تباهی زندگی؛

د _ جبران فقر و پریشانی؛

ه _ جلوگیری از گرفتار شدن به فقر؛

ز _ برکت و افزایش روزی.

ص:146

طَیْرٌ بَهِیمَةٌ، إِلاَّ کَانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقَةً.(1)

هیچ مسلمانی نیست که درختی را در زمین بنشاند یا زراعتی را کشت کند و انسان یا پرنده یا چرنده ای از آن بخورد جز این که برای او صدقه شمرده می شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایت دیگری می فرماید:

إِنَّ اللّه َ حینَ أهْبَطَ آدَمَ إِلَی اْلأَرْضِ أَمَرَهُ أَنْ یَحْرُثَ... .(2)

چون حضرت آدم علیه السلام به زمین هبوط کرد، خداوند به ایشان دستور داد که کشاورزی کند.

این روایت نشان می دهد که نخستین وسیله ارتزاق انسان، کشاورزی است.

امام علی علیه السلام با اشاره به اهمیت کشاورزی می فرماید:

مَنْ وَجَدَ ماءً وَ تُرابَا ثُمَّ افْتَقَرَ اَبْعَدَهُ اللّه ُ.(3)

نفرین خدا بر کسی که آب و خاک در اختیار دارد و نیروی خود را برای بهره برداری از آن به کار نمی بندد و روزگار خود را با فقر و گدایی می گذراند.

امام در این روایت، یکی از راه های مبارزه با فقر و شکوفایی اقتصادی را بهره برداری از امکاناتی دانسته است که در اختیار داریم و زمینه رشد و فعالیت اقتصادی را برای ما ایجاد می کند.

امام سجاد علیه السلام فرمود:

خَیْرُ الأَعْمَالِ زَرْعٌ یَزْرَعُهُ فَیَأکُلُ مِنْهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ... .(4)

ص:147

بهترین و نیکوترین کارها کشاورزی است که نیکوکاران و بدکاران از آن ارتزاق می کنند.

امام صادق علیه السلام نیز فرموده است:

اِزْرَعُوا، فَلاَ وَاللّه ِ مَا عَمِلَ النَّاسُ عَمَلاً أَحَلَّ وَ أَطْیَبَ مِنْهُ... .(1)

کشاورزی کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند! مردمان هیچ کاری حلال تر و پاکیزه تر از این ندارند.

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

مَا فِی الأعمالِ شَی ءٌ أَحَبُّ إِلی اللّه ِ تَعالَی مِنَ الزِّرَاعَةِ، وَ مَا بَعَثَ اللّه ُ نَبِیَّا إِلاَّ زَرَّاعا، إِلاَّ إِدْرِیسَ فَإِنَّهُ کَانَ خَیَّاطَا.(2)

پدر میان کارها چیزی نزد خداوند محبوب تر از کشاورزی نیست. خدا هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر این که کشاورز بود، جز ادریس که خیاط بود.

از آن حضرت نقل شده است:

اَلْکِیمِیاءُ الأَکْبَرُ الزِّرَاعَةُ.(3)

کشاورزی، کیمیایی بزرگ است.

در روایت دیگری می خوانیم

ألزَّارِعُونَ کُنوز ألأَنام، یَزْرَعُونَ طَیِّبَا أَخْرَجَهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ، وَ هُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أحسَنُ مَقَامَا، وَ أَقْرَبُهُمْ مَنْزِلَةً، یُدْعَونَ المُبَارَکِینَ.(4)

ص:148

کشاورزان، گنج های آفرینش اند. چیزی پاکیزه می کارند و خداوند بزرگ، آن را از زمین برمی آورد. آنان در روز قیامت بهترین مقام را دارند و در نزدیک ترین جایگاه قرار می گیرند که مبارکین (فرخندگان و برکت داران) خوانده می شوند.

از این روایات چنین برمی آید:

1. کشاورزی، برطرف کننده فقر و عامل مهم در به دست آوردن روزی است.

2. کشاورزی، نخستین کاری است که خداوند به بشر دستور داد تا برای رفاه زندگی و به دست آوردن روزی به آن متوسل شود.

3. کشاورزی؛ حلال ترین، پاکیزه ترین و محبوب ترین کار نزد پروردگار متعال است.

4. کشاورزی، کار پیامبران است.

5. کشاورزی، کیمیای بزرگ و گنج آفرینش است.

گفتنی است کارهایی مانند دامداری، بازرگانی، صنعت گری، دریانوردی و صیادی نیز از جمله کارهای بسیار ارزشمند و مورد تأکید اسلام است که در فقرزدایی نقش بسیار مهمی دارند. هر چند در روایات تصریح نشده است که این کارها، فقر و نداری را از بین می برند؛ ولی ماهیت و فلسفه این کارها برای همین است و عامل مهمی در مبارزه با فقر و گسترش مال و دارایی است و نیازی به تصریح ندارد.

ص:149

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

کُنْ عَلَی عُمْرِکَ اَشَحُّ مِنْکَ علی دِرهَمِکَ وَ دِینارِکَ.(1)

درباره عمر بخیل تر از پول و ثروت خود باش.

و نیز می فرماید:

اِغْتَنِمْ خَمْسَا قَبْلَ خَمْسٍ! حَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِکَ، وَ صِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ فِراغَکَ قَبْلَ شُغْلِکَ، وَ شَبَابَکَ قَبْلَ هِرمِکَ، وغِنَائَکَ قَبْلَ فَقْرِکَ.(2)

پنج چیز را پیش از پنج چیز غنیمت شمار: زندگی را پیش از مرگ، سلامتی را پیش از بیماری، فراغت را پیش از اشتغال به کار، جوانی را پیش از پیری و بی نیازی را پیش از فقر و نداری.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

الفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فانتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ.(3)

فرصت ها هم چون ابرها می گذرند. بنابراین، فرصت های نیک را غنیمت بشمارید.

ایشان در روایت دیگر می فرماید:

إِضَاعَةُ الْفُرصَةِ غُصَّةٌ.(4)

از دست دادن فرصت، غصه است.

یا می فرماید:

اَشَدُّ الْغُصَصِ فَوْتُ الْفُرَصِ.(5)

ص:150

سخت ترین غصه ها، از دست دادن فرصت ها است.

نیز می فرماید:

بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً.(1)

فرصت را غنیمت شمار پیش از آن که غصه ای گلوگیر شود.

این دو روایت نیز از ایشان است:

تَزَوَّد مِنْ یَوْمِکَ لِغَدِکَ، وَ اغتَنِم عَفْوَ الزَّمانِ، وَ انْتَهِزْ فُرْصَةَ الإِمْکانِ.(2)

از امروزت برای فردا توشه برگیر و گذشت زمان را غینمت شمار و از فرصت و امکان استفاده کن.

إِنَّ أَوْقَاتَکَ أَجْزاءُ عُمْرِکَ، فَلا تَنْفِدْلَکَ وَقْتا إِلاّ فِیما یُنْجیکَ.(3)

همانا وقت های تو جزء جزء عمر تو است. پس بکوش که وقت و زمانی از تو تلف نشود جز در مواردی که موجب نجاتت شود.

چه بسا فرصت هایی برای انسان فقیر پیش می آید، ولی او از آن استفاده نمی کند، گو این که فرصتی پیش نیامده است. در نتیجه، هم چنان در فقر و نداری باقی می ماند. هم چنین چه بسیارند فقیرانی که با استفاده بهینه از فرصت های به دست آمده و بهره برداری به هنگام، از زندگی خوبی برخوردار شده و از فقر و تنگ دستی به ثروت و توانگری رسیده اند.

ص:151

انسانی را از فقر و فلاکت نجات داد. اصولاً فلسفه پرداخت خمس و زکات، برآوردن نیاز فقیران و زدودن فقر و تنگ دستی از چهره جامعه اسلامی است آیات و روایات فراوانی نیز بر این امر تأکید کرده است و برای نمونه، خداوند متعال در قرآن شریف می فرماید:

إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَ الْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقَابِ وَ الْغَارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللّه ِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَریْضَةً مِنَ اللّه ِ وَ اللّه ُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ.(1)

زکات مخصوص فقیران و مسکینان و کارکنانی است که برای آن کار می کنند و کسانی که باید برای جلب محبت شان اقدام شود و برای (آزادی) بردگان و بدهکاران و در راه خدا و واماندگان در راه. این یک واجب الهی است و خداوند دانا و حکیم است.

خداوند در آیه دیگر می فرماید:

وَاعْلَمُوا اِنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَاِنَّ للّه ِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُربی وَ الْیَتَمی وَالمَسکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ ءَامَنْتُم بِاللّه ِ وَ مَا أَنْزَلْنَا عَلَی عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اللّه ُ عَلَی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ.(2)

و بدانید هرگونه غنیمتی به شما رسد، خمس آن برای خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است. اگر شما به خدا وآن چه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل و روز درگیری دو گروه (با ایمان و بی ایمان؛ یعنی روز جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان آورده اید و خداوند بر هر چیز توانا است.

ص:152

روایات فراوانی نیز دراین باره وارد شده است. برای نمونه، امام صادق علیه السلام درباره فلسفه وجوب زکات می فرماید:

إِنَّمَا وُضِعَت الزَّکاةُ اِخْتِبَارَاً لِلاَْغْنِیَاءِ وَ مَعونَةً لِلْفُقَرَاءِ لَوْ اَنَّ النّاسَ أَدُّوا زَکوةَ أَمْوالِهِمْ مَا بَقِی مُسْلِمٌ فَقیرا مُحْتَاجَا وَ لاَسْتَغْنَی بِمَا فَرَضَ اللّهُ لَهُ وَ إِنَّ النَّاسَ مَا افْتَقَرُوا وَ لاَ احْتاجُوا وَ لاَ جَاعُوا وَ لاَ عَروُا إِلاّ بِذُنوبِ الاَْغْنِیَاءِ... .(1)

همانا زکات برای آزمایش ثروت مندان و کمک به فقیران مقرر شده است. اگر مردم زکات اموال شان را می پرداختند، فقیر و نیازمندی باقی نمی ماند و به وسیله آن چه خداوند برای او واجب کرده است، بی نیاز می شد. همانا مردم، فقیر و نیازمند و گرسنه و برهنه نمی شوند مگر به دلیل گناه توانگران و ثروت مندان.

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرموده است:

إِنَّمَا وُضِعَتْ الزَّکاةُ قُوتَاً لِلْفُقَرَاءِ وَ تَوفیرا لأِمْوَالِهِمْ... .(2)

همانا زکات برای تأمین روزی فقیران و فراوانی آن مقدر شده است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام با اشاره به آثار زکات می فرماید:

سُوسُوا إِیمَانَکُمْ بِالصَّدَقَةِ وَ حَصِّنُوا أَمْوالَکُمْ بِالزَّکَاةِ، وَادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلاءِ بِالدُّعَاءِ.(3)

ایمانتان را با صدقه دادن، و اموالتان را با زکات دادن نگهدارید و امواج بلا را با دعا دور سازید.

ص:153

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

فَرَضَ اللَّهُ ...الزَّکاةَ تَسْبِیبَا لِلّرِزْقِ.(1)

خداوند، زکات را برای رسیدن روزی واجب کرد.

از این آیات و روایات برمی آید که فلسفه وجوب خمس و زکات، زدودن فقر از جامعه و رسیدگی به امور فقران، مستمندان، و مسکینان جامعه اسلامی است. از این رو، برای بیان اهمیت مسأله در بعضی روایات، آثاری نیز برای پرداخت زکات مطرح شده است. از جمله آن که پرداخت زکات مایه حفظ ایمان، بیمه اموال و دفع بلا است.

ص:154

ص:155

شرکت می توان اشاره کرد که مبتنی بر همکاری و مشارکت دو جانبه است. در مشارکت، سرمایه و کار و سود و زیان حاصل از آن متوجه هر دو طرف خواهد بود. اسلام در پرتو نهادینه کردن این روحیه اجتماعی، مسؤولیت های سنگینی را برای به حرکت در آوردن چرخ های اقتصادی بر عهده جامعه می گذارد.(1) آیات و روایات متعدد همواره مسلمانان را به امر تعاون و همکاری برای رشد اقتصادی و از بین بردن غبار فقر از جامعه، تشویق می کنند که اینک به آن ها می پردازیم:

ص:156

خداوند در جای دیگری می فرماید:

لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْویهُمْ إِلاَّ مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّه ِ فَسَوْفَ نُؤتِیهِ أَجْرَا عَظِیمَا.(1)

در بسیاری از سخنان درگوشی (و جلسه های محرمانه) آنان خیر و سودی نیست مگر کسی که (به این وسیله) به یاری دیگران یا کار نیک یا اصلاح مردم اقدام کند و هر کس برای خشنودی خدا چنین کند، پاداش بزرگی به او خواهیم داد.

ص:157

بعض متصلة کاتّصالِ الأعضاءِ، فمتی یَسْتَغْنی المَرءُ عن یده أَوْ رِجْلِهِ ولکن ادْعُ اللّه أن یغنیک عن شرارهم.(1)

از خداوند مخواه که تو را از مردم بی نیاز کند؛ زیرا انسان ها هم چون اعضای بدن به یکدیگر وابسته اند. چه وقت انسان از دستش یا پایش بی نیاز می شود؟ از خداوند بخواه که تو را نیازمند مردمان شرور نسازد.

بر اساس این سخن، همه به یکدیگر نیازمندند و نمی توان از آن ها دوری گزید. بنابراین، هر چه خواسته های انسان متنوع تر باشد، نیازش به افراد جامعه بیشتر خواهد بود.

از این روایت برمی آید که مسلمان نباید منتظر درخواست کمک کسی بماند. بلکه باید همواره در پی آن باشد که به دیگران کمک کند.

هم چنین آن حضرت می فرماید:

إِنَّ اللّه َ سُبْحانَهُ فَرَضَ فی أَمْوَالِ الاَْغنیاءِ أقْوَاتَ الْفُقَراءِ، فما جاعَ فَقِیرٌ إِلاَّ بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌ وَ اللّهُ تعالی سائِلُهُمْ عَنْ ذِلِکَ.(2)

خداوند سبحان، روزی فقیران را در اموال توانگران مقرر داشته است. پس هیچ فقیری گرسنه نماند، مگر آن که توانگری، حق او را باز داشته است و خدای تعالی، توانگران را بدین سبب باز خواست می کند.

بنابراین، وجود فقیر و محروم در یک جامعه دلیل بر جنایت ثروت مندان آن جامعه است.

ص:158

در روایت دیگری از ایشان آمده است:

أَنْعَمُ النَّاسِ عَیْشَا مَنْ عَاشَ فِی عَیْشِهِ غَیْرُهُ.(1)

بخشنده ترین مردمان کسی است که دیگران از نعمت او بهره مند شوند.

حضرت علی علیه السلام در نامه ای به حارث همدانی چنین می فرماید:

... وَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ الْمُؤمِنینَ أَفْضَلُهُمْ تَقْدِمَةً مِنْ نَفْسِهِ وَ أهْلِهِ وَ مَالِهِ... .(2)

همانا بهترین مؤمنان، کسانی هستند که جان و مال خود را پیشاپیش در راه خدا تقدیم کنند... .

گفته اند: «گروهی به محضر امام باقر علیه السلام رسیدند. حضرت با اشاره به ویژگی های یک شیعه، از آنان پرسید: آیا ثروت مندان تان به فقیران رسیدگی می کنند؟ آیا افراد سالم از بیماران عیادت می کنند؟ آیا افراد ضعیف تان را می شناسید؟ آیا به دیدار یکدیگر می روید؟ آیا نسبت به همدیگر مهربان هستید؟ آیا یکدیگر را نصیحت می کنید؟ آنان پاسخ دادند: از این مطالب و سخنان در میان ما خبری نیست و کسی این چنین رفتار نمی کند. حضرت فرمود: اگر این چنین نیستند، ارزشی ندارند».(3)

ص:159

سماعة می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره قومی پرسیدم که ثروت زیاد دارند، ولی برادران دینی شان به کمک آنان نیازمند هستند. آن حضرت فرمود:

المُسْلِمُ أخُو المُسْلِمِ لاَ یَظلِمُهُ وَ لاَ یَخذُلُهُ وَ لاَ یَحْرُمُهُ فَیَحِقُّ عَلی الْمُسْلِمینَ الاِجْتَهادُ فیهِ وَ التَّوَاصُلُ وَ التّعاوُنُ عَلَیْه و المُواساةُ لأَهْلِ الْحاجَةِ وَ الْعَطْفُ مِنْکُمْ تکُونونَ عَلیَ مَا أَمَرَ اللّهُ فِیهِمْ رُحَمَاءُ بَیْنَکُمْ مُتَراحِمینَ.(1)

مسلمانان با همدیگر برادرند؛ مسلمان نه به برادر خود ستم می کند و نه او را خوار می سازد و نه از حقوقش محروم می کند. پس مسلمان باید برای برادر مسلمان خویش به تلاش برخیزد، با او پیوند برقرار کند و به یاری او بشتابد. هم چنین با نیازمندان و فقیران همدردی کند و به آن ها مهربانی ورزد. اگر این چنین باشید، موافق دستور خدا رفتار کرده اید و نسبت به یکدیگر رحمت به خرج داده اید.

ص:160

در روایتی دیگر آمده است:

لاَِنْ أَعُولَ أهْلَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ اَشْبَعَ جَوْعَتَهُمْ وَ أَکْسُو عَوْرَتَهُمْ وَ اَکُفَّ وُجُوهَهُمْ عَنِ النَّاسِ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنْ أَنْ أَحِجَّ حِجَّةً وَحِجَّةً حَتَّی انْتَهَی اِلَی عَشْرٍ وَ عَشْرٍ وَ مِثْلَهَا وَ مِثْلَهَا حَتَّی انْتَهَی اِلیّ السَّبْعِیْنَ.(1)

اگر خانواده ای از مسلمانان را سرپرستی کنم و گرسنگی آنان را رفع سازم و برهنگی شان را بپوشانم و آنان را از مردم بی نیاز کنم، نزد من محبوب تر است از این که حجی به جای آورم و حجی دیگر و حجی دیگر تا به ده حج برسد و همین گونه حج به جای آورم تا به هفتاد حج برسد.

ص:161

کسی که خانه ای داشته باشد و مؤمنی به سکونت در آن نیاز داشته باشد، ولی آن را در اختیار او نگذارد، خداوند عزوجل می فرماید: ای فرشتگانم! یکی از بندگان با سکونت در خانه دنیا، بر بنده دیگرم بخل ورزید. به عزت و جلالم سوگند! هرگز در بهشت من ساکن نخواهد شد.

با عنایت به این حدیث شریف، می توان تصور کرد اگر این گونه آموزه های نورانی در ژرفای جان افراد جامعه نفوذ کند، دیگر مشکل مسکن، معمای بی پاسخ نخواهد بود. در این صورت، آیا می توان پنداشت که عده ای هم چنان در خانه های وسیع، ساکن باشند و برخی دیگر به دلیل نداشتن مسکن، رنجور باشند؟

امام صادق علیه السلام فرموده است:

هر مؤمن که نیاز مؤمنی را پاسخ نگوید، در حالی که می تواند به وسیله خود یا دیگری، نیاز او را رفع کند، خداوند در روز قیامت چنین کسی را با صورت سیاه و چشمان بهت زده و دست بسته به گردن محشور خواهد کرد. آن گاه می فرماید: این همان کسی است که به خدا و رسول او خیانت کرده است و دستور می دهد او را به جهنم ببرند.(1)

خلاصه سخن این که کمک به فقیران و هم دردی با آنان در حفظ نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه اسلامی و ایجاد فضای تفاهم و فقرزدایی، بسیار اساسی و ضروری است.

ص:162

چکیده روایات بالا به این شرح است:

1. انسان ها هم چون اعضای بدن به یکدیگر وابسته اند. بنابراین، رسیدگی به نیازمندان جامعه همانند مداوا کردن اعضای آسیب دیده، لازم و ضروری است.

2. بر هر مسلمانی لازم است به نیازمندان جامعه یاری رساند و با آنان همدردی کند و منتظر درخواست آنان نماند.

3. توانگران و ثروت مندان جامعه باید بدانند که فقیران در اموال آنان شریکند. بنابراین، باید حقوق آنان را بپردازند؛ زیرا خداوند، توانگران را بدین جهت بازخواست خواهد کرد.

4. بخشنده ترین مردم کسی است که دیگران از نعمت او بهره مند شوند.

5. بهترین مؤمن کسی است که جان و مال خود را پیشاپیش در راه خدا تقدیم بدارد و کمک به فقیران، تقدیم مال در راه خداست.

6. هر کس، مؤمن فقیری را بپوشاند، خداوند در روز رستاخیز به او لباس بهشتی می پوشاند و تا زمانی که نخی از آن لباس باقی است، در ضمانت پروردگار قرار دارد.

7. کمک به فقیران و برآوردن نیاز آنان از به جا آوردن هفتاد حج بهتر است.

8. هر کس از یاری رساندن به برادر دینی خود کوتاهی ورزد، به یاری گناه کار مبتلا می شود که برای او هیچ گونه پاداشی ندارد.

9. خداوند کسانی را که می توانند به نیازمندان جامعه یاری برسانند، ولی از کمک کردن به آنان سرپیچی می کنند، از بهشت محروم می دارد. خداوند در روز قیامت چنین کسی را با چهره ای سیاه و چشمان بهت زده و دست به گردن بسته، محشور خواهد کرد.

ص:163

ص:164

هم چنین در قرآن آمده است:

اِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضا حَسَنا یُضاعِفْهُ لَکُمْ و یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّهُ شَکُورٌ حَلیمٌ.(1)

اگر به خدا قرض الحسنه دهید، آن را برای شما چند برابر می سازد و شما را می بخشد. خداوند، تشکر کننده و بردبار است.

ص:165

در برخی روایات به آنان که توان دادن قرض الحسنه به نیازمندان را دارند، ولی به عمد آن را ترک می کنند، هشدار داده شده است که به مجازات های سخت دچار خواهند شد. از جمله رسول خدا صلی الله علیه و آله در گفتاری فرمود:

وَ مَنْ شَکا إِلَیْهِ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فَلَمْ یُقْرِضْهُ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ.(1)

کسی که برادر مؤمنش بر اثر ناداری به او شکایت کند و او به آن برادر دینی قرض الحسنه ندهد، خداوند بهشت را بر او حرام می گرداند.

نیز از آن حضرت روایت است:

مَنِ احْتاجَ إِلَیْهِ اَخُوهُ الْمُسْلِمُ قَرْض و هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَفْعَلْ، حَرَّمَ اللّه ُ عَلَیْهِ رِیحَ الْجَنَّةِ.(2)

کسی که برادر مسلمانش بر اثر تهی دستی به قرض نیاز دارد و او با داشتن توانایی قرض دادن، قرض ندهد، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می کند.

در برخی روایات درباره مهلت دادن به بدهکار مستضعف و رعایت حال چنین فردی، سفارش فراوان شده است چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ أَنْظَرَ مُعْسِرا کانَ لَهُ عَلَی اللّهِ کُلَّ یَوْمٍ صَدَقَةً بِمِثْلِ مالَهُ عَلَیْهِ حَتّی یَسْتَوْفی حَقَّه.(3)

کسی که بدهکار تهی دستی را مهلت دهد، خدا هر روز به اندازه آن قرض،پاداش صدقه به او می دهد تا آن هنگام که بدهکار، طلبش را پرداخت کند.

امام صادق علیه السلام فرموده است:

ما مِن مُسْلِمٍ اَقْرَضَ مُسْلِما قَرْضا حَسَنا یُرِیدُ بِهِ وَجْهَ اللّهِ اِلاّ حَسَبَ

ص:166

اللّهُ لَهُ اَجْرَها کَحِسَابِ الصَّدَقَةِ حَتّی یَرْجِعَ إِلَیْهِ.(1)

هر مسلمانی که برای رضای خدا به مسلمانی قرض الحسنه بدهد، خداوند پاداش آن را مانند پاداش صدقه دادن حساب می کند تا هنگامی که آن قرض به او باز گردد.

هر چند در این آیات و روایات به طور صریح بیان نشده است که پرداخت قرض الحسنه سبب فقرزدایی از جامعه می شود، ولی ماهیت این کار به گونه ای است که به خودی خود در رفع نیاز مستمندان تأثیر بسزایی دارد. به همین دلیل، آیات و روایات، این کار را امری بسیار مبارک و دارای آثار مادی و معنوی فراوان دانسته اند.

ص:167

ایشان درباره حق می فرماید:

أعظَمُ مَا افْتَرضَ اللّهُ سُبْحانهُ مِنْ تِلْکَ الحُقُوق حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعیة، وَ حَقُّ الرَّعیة عَلَی الْوَالِی فریضةٌ فَرَضَها اللّه لِکُلٍّ عِلی کُلٍّ، فجعلها نِظاما لأُلفَتِهِم، وَ عِزّا لِدِینِهِم... .(1)

بزرگ ترین تکلیفی که خداوند سبحان در زمینه حقوق مقرر کرده، حق زمام دار بر ملت و حق ملت بر زمام دار است. این حقوق متقابل، اساس نظام اجتماعی و پیوند دهنده رابطه دولت و ملت و مایه عزت و عظمت دین آن هاست.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره حقوق رهبر جامعه اسلامی در برابر ملت می فرماید:

و أَمَّا حَقِّی عَلَیْکُمْ... النَّصیحَةُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الغَیْبِ... .(2)

خیرخواهی درباره زمام دار در حضور و غیاب (او از وظایف مردم است).

این حق از اهمیت بسزایی برخوردار است و براساس این بیان شریف، مردم وظیفه دارند هنگامی که سیاست ها و برنامه های دولت به گسترش فقر و از بین بردن تعادل جامعه می انجامد، به دولت هشدار دهند. یک جامعهانسانی تنها هنگامی می تواند از زندگی منطقی برخوردار باشد که مردم آن به کارهای دولت انتقاد کنند و در برابر سرنوشت خود، رفتاری صادقانه و خیرخواهانه داشته باشند.

امام علیه السلام در کلام دیگری با تبیین رابطه دولت و مردم، هرگونه رابطه ستایش گرانه میان مردم و حاکم جامعه را باطل و نادرست می شمارد:

من از شما می خواهم که مرا با سخنان زیبای خود مستایید تا بتوانم از عهده

ص:168

وظایفی برآیم که نسبت به خدا و شما دارم و حقوقی را که مانده است، بپردازم و واجباتی را که بر عهده من است و باید انجام گیرد، ادا کنم. پس با من چنان که با پادشاهان سرکش سخن می گویید، حرف نزنید و چنان که از آدم های خشمگین کناره می گیرند، دوری نجویید و با ظاهرسازی، با من رفتار نکنید و گمان نکنید اگر حتی پیشنهادی به من دهید، بر من گران می آید یا در پی بزرگ نشان دادن خویشم؛ زیرا کسی که شنیدن حق یا عرضه کردن عدالت بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن برای او دشوارتر خواهد بود. بنابراین، از گفتن حق یا مشورت در زمینه عدالت خودداری نکنید.(1)

بر اساس این سخن نورانی، امام علی علیه السلام حاکمان هواپرست، جاه طلب و خودکامه، رابطه ستایش گری میان خود و مردم را تبلیغ و به مردم تلقین می کنند تا بی تدبیری و بی لیاقتی خود را بپوشانند. از میان رفتن حقوق ضعیفان، پنهان ماندن انحراف ها و نابسامانی های دولت مردان، نفوذ چاپلوسان و منافقان در اطراف طبقه حاکم و کنار رفتن دانایان، آگاهان وآزادگان، پی آمد گسترش چنین رابطه ای است.

انسان های دلسوز بر ضعف ها، نادانی ها، اسراف ها و حیف و میل های دولت، انگشت می گذارند و با آشکار کردن کاستی ها و نابسامانی ها، برای اصلاح این امور و تنبیه دولت مردان، زبان به نقد و انتقاد می گشایند. در مقابل، چاپلوسان چند چهره، زبان به ستایش های دروغین می گشایند و با پوشیده نگاه داشتن کژی ها و کاستی ها، بی ثباتی ساختار اجتماعی و سقوط آن را

ص:169

موجب می گردند.(1)

از این رو، امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این سخن نورانی، مردم را از ستایش های دروغین و چاپلوسی برحذر می دارد و مردم را برای اصلاح امور، به گفتن سخن حق و اظهار نظر عادلانه فرامی خواند.

ص:170

ص:171

تأمین اجتماعی، فراهم آوردن زمینه های سرمایه گذاری و نظارت بر آن، توزیع عادلانه ثروت، گسترش عدالت اجتماعی، توجه به تولید و تشویق متولیان تولید برای سرمایه گذاری بیشتر، اهمیت دادن به کشاورزی، دامداری، بازرگانی و پیشه وری، کارآفرینی و مبارزه با بی کاری، نظارت بر بازار و کنترل قیمت ها، ایجاد امنیت اقتصادی، پشتیبانی از نوآوری ها، ایجاد صندوق تعاون برای کمک به افراد کم درآمد جامعه، دریافت مالیات و مصرف آن برای رفع نیازهای جامعه، گزینش افراد کاردان و متعهد در امور اقتصادی، مبارزه با احتکار، انحصار، رباخواری، اختلاس و هرگونه فساد مالی کارگزاران.

کوتاه سخن این که بر اساس وظایف دینی، دولت اسلامی موظف است همه فعالیت های اقتصادی را زیر نظر داشته باشد تا بتواند در مبارزه با فقر گام مثبت و مؤثری بردارد. اینک با الهام از کتاب و سنت، وظایف دولت اسلامی را در مبارزه با پدیده فقر بررسی می کنیم.

ص:172

است و در اختیار دولت اسلامی قرار می گیرد)، خراج (مالیات)، جزیه و... می تواند نیاز افراد زیرپوشش تأمین اجتماعی(1) را برآورده سازد.

بر همین اساس امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نامه بسیار مهم خود به مالک اشتر می فرماید:

خدا را! خدا را! درباره طبقه پایین که راه چاره ندارند؛ یعنی مستمندان، نیازمندان، تهی دستان و از کارافتادگان. در این طبقه کسانی هستند که دست به گدایی برداشته اند و افرادی نیز وجود دارند که باید بدون پرسش به آن ها، بخشش شود. بنابراین، به آن چه خداوند درباره آنان به تو دستور داده است، عمل کن.

بخشی از بیت المال و غلات خالصه جات اسلامی را در هر محل به آنان اختصاص ده. آنان که دورند همانند کسانی که نزدیک هستند، سهم دارند و باید حق همه آنان را مراعات کنی. بنابراین، هرگز نباید سرمستی زمام داری، تو را به خود مشغول سازد (و به آنان رسیدگی نکنی)؛ زیرا هرگز به خاطر کارهای فراوان و مهمی که انجام می دهی، از انجام نشدن کارهای کوچک معذور نیستی! نباید از آنان دل برگیری و چهره ات را برای آنان درهم کشی! در امور کسانی که به تو دسترسی ندارند و مردم به دیده تحقیر به آنان می نگرند، بررسی کن و فرد مورد اطمینانی را که خدا ترس و متواضع باشد،برای این کار برگزین تا وضع آنان را به تو گزارش دهد. سپس با آن گروه به

ص:173

گونه ای رفتار کن که هنگام دیدار پروردگار، عذرت پذیرفته باشد.(1)

امام علی علیه السلام در بخش دیگری می فرماید:

ثُمَّ الْطَّبَقَةُ الْسُّفْلَی مِنْ أهْلِ الْحَاجَةِ وَ الْمَسْکَنَةِ الَّذِیْنَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَمَعُونَتُهُمْ. وَفِی اللَّهِ لِکُلٍّ سَعَةٌ، وَ لِکُلٍّ عَلَی الْوَلِی حَقٌّ بِقَدْرِ مَا یُصْلِحُهُ، وَلَیْسَ یَخْرُجُ الْوَالِی مِنْ حَقِیْقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَالاِستِعَانَةِ بِاللَّهِ، وَ تَوْطِینِ نَفْسِهِ عَلَی لُزُومِ الْحَقِّ، وَالْصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیْمَا خَفَّ عَلَیْهِ اَوْ ثَقُلَ... .(2)

قشر دیگر، طبقه پایین نیازمندان و مستمندان هستند که باید به آنان بخشش و یاری کرد. برای همه قشرهای گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشی است و همه آنان به اندازه ای که امورشان اصلاح شود، حقّ مشخّصی بر زمام دارشان دارند. زمام دار در انجام آن چه خداوند بر او واجب کرده است، نمی تواند موفّق باشد جز آن که تلاش فراوان کند و از خدا یاری بطلبد و خود را برای انجام حق آماده سازد و در همه کارهای آسان یا دشوار، شکیبایی ورزد.

ص:174

سیاست ها و شیوه های تأمین اجتماعی

آن چه در بالا اشاره شد، مهم ترین منابع مالی است که در اختیار نظام اسلامی قرار می گیرد تا آن ها را برای برقراری تأمین اجتماعی، کاهش فقر و افزایش رفاه اقتصادی گروه های کم درآمد و ضعیف جامعه به کار گیرد.

این سیاست ها را به گونه های مختلفی به شرح زیر می توان مطرح کرد:

1. کمک های مستقیم به طبقه مستضعف و فقیر جامعه.

2. کارآفرینی برای بی کاران توان مند.

3. گسترش بیمه های اجتماعی مانند: بیمه درمانی، آموزش رایگان، وام های مسکن، کمک های عایله مندی و... .

4. برنامه ریزی دقیق و کارشناسی شده درباره قوانین کار.

5. مبارزه با گسترش مفاسد اقتصادی مانند: احتکار، انحصارگرایی، اختلاس و گران فروشی برای پیش گیری از وارد آمدن فشارهای اقتصادی به طبقه فقیر و کم درآمد جامعه.

ص:175

جامعه را به سود خود می چرخاند و حقوق طبقات محروم را پایمال می کند. در نتیجه، نظام سیاسی حاکم را که باید به اتکای توده های مردم استوار باشد، به جانب داری خویش می کشاند و نارضایتی توده ها را برمی انگیزد. اوج گرفتن نارضایتی ها، شورش ها و عصیان های اجتماعی را پدید می آورد و آن گاه که درگیری و برخورد با نظام رخ دهد، ثبات نظام حاکم تهدید می شود.(1) این مسأله، معلول نبود نظارت کافی بربازار و پیدایش تورم است که در نتیجه، به متزلزل شدن پایه های اقتصادی جامعه می انجامد.

به گفته شهید صدر قدس سره، جانشینی در امور اقتصادی، مقامی است که به جامعه تعلق دارد و مالکیت خصوصی برای ایفای امور اجتماعی مقرر شده است. از این رو، به صرف آن که کسی، مالی را تصاحب کند، پیوند جامعه با آن مال قطع نمی شود، بلکه نظارت و مسؤولیت جامعه نسبت به آن هم چنان باقی خواهد ماند. برای نمونه، در مواردی مانند سفاهت مالک، جامعه مکلف است، مال را از پی آمدهای ناگوار تصرف مالک سفیه آن دور نگهدارد؛ زیرا سفیه نمی تواند نقش شایسته ای در امر جانشینی داشته باشد. جانشینی متعلق به جامعه است و اموال نیز از آن اوست، اگرچه به مالکیت خصوصی افراد درآید. فرد در تصرف های مالی، خود را در برابر خداوند مسؤول می بیند؛ زیرا خداوند، مالک حقیقی همه ثروت هاست. افزون بر آن، فرد در مقابل جامعه نیز که جانشین اصلی خداوند است، مسؤول است.

بنابراین، مالکیت خصوصی در مفهوم جانشینی، نوعی «وکالت» است، به این معنا که مالک به رسم امانت، از جانب خداوند _ صاحب اصلی جهان _

ص:176

اموالی را در اختیار دارد که مکلف است براساس قواعدی از آن استفاده کند. اگر این فکر بر جامعه اسلامی حکومت کند، رفتار مردم را کنترل خواهد کرد و مانند قید محکمی، مالک را به رعایت مقررات الهی پای بند می گرداند، هم چنان که وکیل همواره ملزم به رعایت نظر موکل است.(1)

در روایات نیز به این مسأله اشاره شده است، چنان که امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از اصحاب خود به نام عیسی بن موسی می فرماید:

ای عیسی! مال از آنِ خداست که آن را به امانت به بندگان خود سپرده و به ایشان فرمان داده است تا با میانه روی از آن بخورند و با میانه روی از آن بیاشامند و با میانه روی از آن بپوشند و با میانه روی از آن برای ازدواج هزینه کنند و با میانه روی از آن وسیله سواری بخرند و آن چه را باقی می ماند، به مؤمنان مستمند بدهند. پس هر کس از این روش (میانه روی) تجاوز کند؛ خوردن، نوشیدن، پوشیدن، ازدواج کردن و خریدن وسیله سواری بر او حرام است.(2)

آن حضرت در روایت دیگری می فرماید:

مال از آنِ خداست که آن را نزد ثروت مندان به امانت می گذارد و بر آنان روا می دارد که با میانه روی از این مال بخورند، بیاشامند، بپوشند، ازدواج کنند و از مرکب بهره مند شوند و آن چه را می ماند، به مؤمنان فقیر بدهند و

ص:177

نابسامانی زندگی آنان را به سامان آورند. پس هر کس چنین کند، آن چه می خورد، می آشامد، بر آن سوار می شود و ازدواج می کند، بر وی حلال است و آن چه از این اندازه بگذرد، بر وی حرام است.

سپس امام با خواندن این آیه: «و لا تُسرِفُوا إنّه لا یحبّ المُسرِفِینَ؛ اسراف مکنید؛ که خدا، اسراف کنندگان را دوست نمی دارد»،(1) فرمود:

آیا می پندارید که خداوند، مردی را بر مالی که به او عطا کرده است، امین می داند و او برای خود اسبی به ده هزار درهم بخرد با این که اسب بیست درهمی برای او بس است... و در قرآن بگوید: «وَ لاَ تُسْرِفُوا إنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسرِفین»(2)

از صراحت این احادیث استفاده می شود که اموال مربوط به خداست و اگر به کسی عطا می فرماید، نزد او امانت است و حق اسراف و از بین بردن آن ها را ندارد. پس بر او واجب است نسبت به مال خداوند، امانت دار خوبی باشد و آن را در مواردی مصرف کند که رضایت خدا در آن است.

بنابراین، بر اساس نظر اسلام، اصل نظارت بر بازار و حتی مالکیت خصوصی مردم، حق حاکم اسلامی است و او وظیفه دارد برای ایجاد تعادل و توازن در اقتصاد کشور، رعایت عدالت اجتماعی و حفظ حقوق شهروندان،

ص:178

بر قیمت ها و واردات و صادرات کالا کاملاً نظارت کند. بدین گونه، حکومت اسلامی می تواند از احتکار، فساد مالی، گران فروشی، ربا، اسراف، تورم و پی آمدهای ناگوار آن مانند فقر و تهی دستی پیش گیری کند. حکومت اسلامی حتی در مواردی که لازم باشد، می تواند برای احیای حقوق عامه مردم، اموال اشخاص را مصادره کند.

اکنون با توجه به مطالب گذشته، به روایت هایی می پردازیم که بیانگر اهمیت و ضرورت نظارت بر فعالیت های اقتصادی است.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به شریح قاضی می فرماید:

اُنْظُر اِلِی أَهْلِ الْمَعْکِ وَ الْمَطْلِ وَ دافِعِ حُقُوقِ النَّاسِ مِنْ اَهْلِ الْمَقْدُرَةِ وَ الْیَسَارِ مِمَّنْ یُدْلِی بأَمْوَالا النَّاسِ اِلَی الْحُکَّامِ فَخُذْ لِلنَّاسِ بِحُقُوقِهِمْ مِنْهُمْ وَبِعْ فِیهِ الْعِقَارَ وَ الدِّیَارَ فَاِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّه صلی الله علیه و آله یَقُولُ: مَطَلُ الْمُسْلِمِ الْمُؤسِرِ ظُلْمٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ عِقَارٌ وَ لاَ دَارٌ وَ لاَ مَالٌ فَلاَ سَبِیلَ عَلَیْهِ وَاعْلَمْ اَنَّهُ لاَ یَحْمِلُ النَّاسَ عَلَی الْحَقِّ اِلاَّ مَنْ رَدَعَهُمْ عَنِ الْبَاطِلِ... .(1)

بر حال کسانی که با مردم مماطله می کنند (برای پرداخت حقوق مردم امروز و فردا می کنند) برای گرفتن حقوق مردم از توانگران، نظارت کن؛ همانان که اموال مردم را به حکام می دهند. پس حقوق مردم را از آنان بگیر و بدین منظور، خانه و باغ آنان را بفروش؛ زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: امروز و فردا کردن در حق مسلمانان تنگ دست، ستم به آنان است. پس بر کسی که مال و باغ و خانه ای ندارد، حرجی نیست. بدان که مردان را به سوی حق نمی کشاند مگر کسی که آنان را از باطل باز دارد.

ص:179

از این روایت برمی آید که نظام اقتصادی اسلام مانند نظام سرمایه داری نیست که فعالیت های اقتصادی را بدون هیچ قید و شرطی آزاد بگذارد. اسلام، قوانین نظارت را نه تنها در مرحله کسب درآمد، بلکه در مرحله توزیع و مصرف نیز ضروری می داند.

نامه امام علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر نیز به ضرورت نظارت بر امور مالی و اقتصادی دلالت دارد:

سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی راست گو و وفا پیشه بر آنان بگمار؛ زیرا مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری و مهربانی با رعیّت خواهد بود.

از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو نیز آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کن و او را با تازیانه، کیفر ده و اموالی را که در اختیار دارد، از او باز پس گیر. سپس او را خوار دار و خیانت کار بشمار و طوق بدنامی بر گردنش بیافکن.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

آیا می پنداری خداوند چون به هرکس (اموال و روزی فراوان) عطا فرموده، او را گرامی داشته است و از هر کس منع فرموده (و اموال کم عطا کرده است) برای خواری وی بوده است؟

ص:180

نه، مال از آنِ خداست که نزد اشخاص به امانت سپرده شده و خداوند به آنان اجازه داده است با میانه روی، بخورند و بیاشامند و بپوشند و مرکب تهیه کنند. پس هر کس چنین کند آن چه را می خورد، حلال است و آن چه را می نوشد، گواراست. ازدواج و مرکب او نیز حلال است و در غیر این صورت، حرام است.(1)

علامه طباطبایی در این باره می گوید:

اسلام، اصل مالکیت را محترم شمرده است و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در خبر معروف «النّاس مُسَلَّطُونَ عَلَی اَمْوَالِهِم»، تسلط کامل آدمی را بر مال خود، تأیید فرموده است.

روی این اصل، انسان می تواند هر طور که بخواهد در اموال خود تصرف کند؛ نگهدارد، بخورد، بیاشامد، (صدقه بدهد، وقف کند، به فقرا کمک کند) هدیه کند، بفروشد یا دیگر تصرفات مشروع را بنماید. اما تصرفاتی که ممنوع و خلاف مصلحت اجتماعی است، هرگز مالک تسلط به آن ها ندارد و نمی تواند تصرفی را که به ضرر اسلام یا مسلمین است در مال خود بنماید یا مال خود را با اسراف و تبذیر و مانند آن نابود سازد یا طلا و نقره مسکوک خود را از جریان انداخته، به صورت گنج، اندوخته نماید.(2)

ص:181

سیره امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نظارت بر فعالیت های اقتصادی و بازار و حفظ آن از آلودگی به خطاها بسیار جالب توجه است. این رفتارها نشان می دهد که در چنین اموری خود حاکم باید پیش قدم باشد و اوضاع و احوال را از نزدیک کنترل کند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «زمانی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در کوفه بود، هر روز صبح از دارالحکومة به بازارهای کوفه می رفت و در تک تک آن ها دور می زد، در حالی که تازیانه ای دو سرْ به دست داشت که سبینه نامیده می شد... پس در هر بازار می ایستاد و فریاد می زد: ای بازرگانان! تقوای الهی را پیشه کنید.

هنگامی که بازاریان، صدای آن حضرت را می شنیدند، هرچه در دست داشتند، فرو می نهادند و به سخنانش گوش فرا می دادند. آن حضرت می فرمود: خیرخواهی پیشه کنید، به آسان گیری تبرک جویید، به خریداران نزدیک شوید، خود را به زینت بردباری بیارایید، از سوگند بپرهیزید، از دروغ دوری جویید، از ستم بگریزید، با مظلومان مدارا کنید، به ربا نزدیک نشوید، پیمانه و ترازو را کامل کنید، در اجناس مردم کم مگذارید و در زمین به فساد نپردازید. سپس در همه بازارهای کوفه می گشت و با مردم می نشست و به درخواست های آنان رسیدگی می کرد».(1)

ص:182

مردی از اهل بصره به نام ابومَطَر می گوید: «من شب ها در مسجد کوفه خوابیدم و برای قضای حاجت به رحبه می رفتم و از بقال، نان می گرفتم. روزی از مسجد بیرون آمدم تا به یکی از بازارهای کوفه بروم. ناگاه کسی مرا صدا زد که: ای مرد! زیر پوش خود را بالا بکش تا جامه ات پاکیزه تر ماند و برای پروردگارت پرهیزگارتر باشی.

از مردم پرسیدم: این مرد کیست؟ گفتند: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است. من به دنبال آن حضرت بیرون رفتم، در حالی که او به سوی بازار شترفروشان می رفت. چون به آن جا رسید، میان بازار ایستاد و فرمود: ای گروه بازرگانان! از سوگند دروغ بپرهیزید؛ زیرا اگر کالا را با سوگند خوردن به فروش برسانید، برکت را از میان می برد... .(1)

ص:183

سرزمین های هموار و ناهموار، گرد می آورند؛ از مناطقی که بیشتر مردم با آن سر و کاری ندارند و جرأت رفتن به آن سامان را نمی کنند. (توجه داشته باش) بازرگانان و پیشه وران و صنعت گران، مردمی سالمند و از نیرنگ و شورش آنان بیم نداشته باش؛ زیرا آنان، صلح دوست و آرامش طلبند. البته باید همواره بر وضع آنان نظارت کنی؛ چه گروهی که در مرکز فرمانداری تو زندگی می کنند و چه کسانی که در گوشه و کنار هستند. کار مردمان جز با بازرگانان و صنعت گران _ که هر صنفی امکاناتی فراهم می آورند و بازارها را برپا می دارند _ استوار نشود. آنان چیزهایی را فراهم می سازند که مردم نمی توانند تهیه کنند و کار مردم را راه اندازی می کنند.(1)

آن حضرت در روایت دیگری می فرماید:

تَعَرَّضُوا لِلتِّجَارَات، فَإِنَّ لَکُمْ فِیهَا غِنیً عَمَّا فِی أَیْدی النَّاسِ، وَ إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ المُحتَرِفَ اْلأَمِینَ، المغبُونُ غیرُ مَحمُودٍ وَ لاَ مَأجُور.(2)

به انواع داد و ستد (تجارت) بپردازید؛ زیرا از این راه، از مال و منال مردم بی نیاز می شوید. خداوند بزرگ، صاحب حرفه درستکار را دوست می دارد. مغبون (کسی که در زندگی فریب خورده و برای خود تلاشی نکرده است)، نکوهیده است و بی پاداش.

ص:184

امام صادق علیه السلام در تفسیر صناعات و اهمیت آن می فرماید:

فَکُلُّ مَا یَتَعَلَّمُ الْعِبادُ أَوْ یُعَلِّمُونَ غَیْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصَّنَاعَاتِ، مِثْلُ الکِتَابَةِ وَ الحِسَابِ وَ التِّجَارَةِ وَ الصِّیَاغَةِ وَ السِّراجةِ وَالبَنَاءِ وَ الْحَیَاکَةِ وَ الْقِصَارَةِ وَ الْخِیَاطَةِ، وَ صَنعةِ صُنُوفِ التَّصَاوِیرِ مَا لَمْ یَکُنْ مَثَلَ الرُّوحَانِی، وَ أَنْواعِ صُنُوفِ اْلآلاتِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْهَا العِبَادُ، الَّتِی مِنْهَا مَنَافِعُهُم، وَ بِهَا قَوامُهُمْ، وَ فِیهَا بَلَغَةُ جَمِیعِ حَوَائِجِهِم... .(1)

درباره صنعت ها (باید بگویم:) صنعت هایی که مردم می آموزند یا آن ها را به دیگران تعلیم می دهند، مانند نوشتن، حسابداری، بازرگانی، زرگری، سرّاجی (زین سازی)، بنّایی، بافندگی، گازری، دوزندگی، تصویرسازیِ غیر جاندار و انواع وسایل و ابزاری که مردمان به آن ها نیاز دارند و از آن ها استفاده می کنند، سامان یابی زندگی شان به آن هاست و نیازهای گوناگون شان با آن ها برآورده می شود.

ص:185

چگونگی سامان بخشیدن به آن، «التصرّفِ فی الصناعاة» یا صنعت گری را یکی از آن روش ها دانسته است.(1)

راوی می گوید: «نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودیم که علاء بن کامل وارد شد و رو به روی آن حضرت نشست و گفت: دعا کن تا خدا به من روزی فراخ بدهد. امام فرمود: من برای این دعا نمی کنم. برو کار کن، چنان که خدای بزرگ به تو امر کرده است (و از راه کار و کوشش به زندگی خود برس.)»(2)

امام رضا علیه السلام هنگام اشاره به فلسفه حرمت دزدی، علت آن را متروک ماندن و نپرداختن مردم به تجارت و صنعت می داند و می فرماید:

...حَرَّمَ السِّرْقَةَ لِمَا فِیهَا مِنْ فِسادِ اْلأمْوَالِ و قَتْلِ الأَنْفُسِ لَوْ کَانَتْ مُبَاحَةً، وَ لِمَا یَأتِی التَّغاصُبِ مِنَ القَتْلِ و التّنازعِ وَ التّحاسُد، وَ مَا یَدْعُوا إلی ترکِ التِّجاراتِ و الصِّناعات، فِی الْمَکاسِبِ وَ اقتِناءِ اْلأَمْوَالِ، إِذا کانَ الشّی ءُ المُقْتَنی لاَ یَکُونُ أَحَدٌ أَحَقَّ بِهِ مِنْ أَحَدٍ.(3)

خداوند بدان دلیل دزدی را حرام کرد که اگر جایز بود، اموال تباه می گشت و مردمان کشته می شدند. هم چنین به دلیل کشتار و نزاع و حسدورزی که درپی ربودن اموال از یکدیگر پیش می آمد، آن را حرام کرد. هم چنین دزدی سبب می شد مردمان، تجارت و پرداختن به صنعت را برای به دست آوردن مال و معاش ترک کنند؛ زیرا (در صورت جایز بودن دزدی) هر کس می تواند هر چه بخواهد، به دست آورد.

ص:186

عمومی، اهمیت دادن به بخش کشاورزی و دام داری و پشتیبانی مناسب مادی و معنوی و فراهم آوردن تسهیلات ویژه برای توسعه آن ها است. به همین دلیل، معصومین علیهم السلام در سخنان خود، حاکمان اسلامی را برای توجه به امور کشاورزی و دام داری سفارش کرده اند. چنان که امام علی علیه السلام به مالک اشتر می فرماید:

وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارةِ اْلأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلابِ الخَراجِ لأِنَّ ذلِکَ لاَ یُدْرَکُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ؛ و مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَةٍ أخْرَبَ الْبِلاَدَ، وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ... فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ، وَ إِنَّمَا یُؤْتی خَرَابُ الأَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا، وَ إِنَّمَا یُعْوِزُ أهْلُهَا لاِءِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَةِ عَلَی الْجَمْعِ، وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ... .(1)

باید بیش از به دست آوردن مالیات، در اندیشه آبادانی زمین باشی؛ زیرا خراج (مالیات) به دست نمی آید مگر به آبادانی زمین. هر که خراج بخواهد و زمین را آباد نسازد، شهرها و مردم را هلاک کرده است. آبادی، قدرت تحمّل مردم را زیاد می کند و ویرانی زمین به جهت تنگ دستی کشاورزان است، و تنگدستی کشاورزان، به دلیل غارت اموال آنان از طرف زمام دارانی است که به آینده حکومت شان اعتماد ندارند و از تاریخ گذشتگان، پند نمی گیرند.

ص:187

معصومین علیهم السلام در بعضی روایت ها به دلیل اهمیت امور کشاورزی، مردم را برای احیای زمین های موات تشویق می کنند، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ غَرَسَ شَجَرا أَوْ حَفَر وَادِیا بَدیا لَمْ یَسبِقْهُ إِلَیْهِ أحدٌ، أَوْ أَحْیا أَرضا مِیْتَةً فَهِیَ لَهُ قَضَاءٌ مِنَ اللّه عَزَّوَجَلَّ و رسولهِ.(1)

هر کس درختی بکارد یا زمین بایری را پیش از دیگران آباد کند یا زمین مواتی را احیا کند، زمین به دستور خدا و پیامبر از آنِ او خواهد بود.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز کار کشاورزی را یکی از بهترین راه های تأمین نیازهای زندگی مردم می داند و می فرماید:

إنَّ مَعَایِشَ الْخَلْقِ خَمْسَةٌ: اَلإِمَارَةُ وَ الْعَمَارَةُ وَ التِّجَارَ وَ اْلإِجَارَةُ وَ الصَّدَقَاتُ... وَ أَمَّا وَجْهُ الْعَمَارَةِ فَقُولُهُ تَعَالی: هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ اْلأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیْهَا. فَأَعْلَمْنا أَنَّهُ سُبْحَانَهُ أَنَّهُ قَدْ أَمَرَهُمْ بِالْعَمَارَةِ لیَکُونَ ذَلِکَ سَبَبا لِمَعَایِشِهِمْ بِمَا یَخْرُجُ مِنَ اْلأَرْضِ مِنَ الْحَبِّ وَ الثَّمَرَاتِ وَ مَا شَاکَلَ ذلِکَ مِمَّا جَعَلَهُ اللّه ُ مَعَایِشا لِلْخَلْقِ.(2)

مردم، زندگی خود را از چند راه تأمین می کنند: پُست های دولتی، کارهای عمرانی و کشاورزی، تجارت، اجاره و صدقات و... خداوند متعال، درباره کشاورزی می فرماید: اوست که شما را پدید آورد و به آبادانی دعوت کرد. خداوند متعال از آن رو انسان ها را به آبادانی زمین دستور داده است که بهترین راه، کشاورزی است تا از محصولات آن مانند غلاّت، حبوبات و میوه ها، زندگی شان را تأمین کنند.

ص:188

امام باقر علیه السلام می فرماید:

أَیُّما قوْمٍ أحْیوا شیئا مِنَ الأَرْضِ وَ عَمَّرُوهَا، فَهُمْ أَحَقُّ بِهَا وَ هِیَ لَهُمْ.(1)

هر گروهی که زمینی را احیا کند و آن را آبادان سازد، ملک اوست و او به آن سزاوارتر است.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

مَنْ أَحْیی أَرْضا مَوَاتا فَهِیَ لَهُ.(2)

هر کس زمین بایری را احیا کند، آن زمین از آن اوست.

ص:189

الف _ بستن قراردادهای مزارعه و مساقات میان مهاجران و انصار: این کار افزون بر آن که مهاجران بدون زمین را به کشاورزی واداشت، به افزایش نیروی کار مهاجران انجامید و بازدهی زمین های زیرکشت انصار را بالا برد.

ب _ لغو انحصار تجارت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیشه وران و کشاورزان مدینه را در فعالیت های اقتصادی شرکت داد و با بستن قرارداد مضاربه و تهیّه سرمایه و امکانات حمل و نقل، تجارت را از انحصار گروهی خاص آزاد کرد. بدین ترتیب، افراد علاقه مند به تجارت را به این کار فراخواند و راه خودکفایی را برای مهاجر و انصار هموار ساخت.

ج _ واگذاری املاک آباد یا بایر به مردم: این واگذاری که اِقطاع نام داشت، برای آباد نگهداشتن یا آباد کردن زمین و با در نظر گرفتن شرایط ویژه ای واگذار می گردید. در پی این کار پیامبر صلی الله علیه و آله ، فعالیت های اقتصادی بی شماری مانند: ساختن واحدهای مسکونی، حمام و بازار و احیای ِ زمین های موات، رونقی خاص یافت و شمار زیادی از مردم مدینه به ویژه مهاجران به کار مشغول شدند.

د _ قرار گرفتن منابع طبیعی در شمار انفال: این کار به پیدایش فعالیت های جدید در زمینه های تولید کشاورزی و صید ماهی انجامید.

ه _ گسترش صنایع نظامی: به دلیل جنگ های همیشگی پیامبر با کافران و لزوم تهیه ابزار جنگی و رسیدن به خودکفایی در صنایع نظامی، مسلمانان براساس آیه «وَاعدُّوا لهم ما استطعتم من قوة» به صنایع نظامی و ساختن ابزار جنگی روی آوردند. استقبال مردم از ساختن ابزار جنگی به گونه ای بود که در مدت کوتاهی به حدّ خودکفایی رسیدند و از ورود کالاهای نظامی که تا پیش از ظهور اسلام در انحصار قریش بود، کاسته شد و زمینه کار بسیاری فراهم آمد.

ص:190

و _ تخصیص غنایم جنگی به مجاهدان پس از کسر خمس: آن چه مجاهدان اسلام در پیروزی های نظامی به دست می آوردند و به غنیمت می گرفتند، مستقیم یا غیر مستقیم در تدارک سرمایه و تهیه وسایل کار مؤثر بود.

ز _ کمک های مالی مانند خمس، زکات یا انفاق: این کمک ها می توانست برای بی کاران، اعم از مهاجران و انصار، فرصتی به وجود آورد و به آنان امکان دهد تا وسیله کار فراهم آورند و به کار بپردازند.

ح _ ارث: سهمی که وارث از متوفّی به ارث می برد، در تهیه وسایل کار و تجارت مؤثر بود و او می توانست به هر کاری که علاقه دارد، اشتغال ورزد.

ط _ بستن عهد و پیمان اخوت و شرکت مهاجران در دارایی انصار: با این کار، کسانی که هستی خود را رها کرده و با دستی خالی به مدینه آمده بودند، می توانستند با استفاده از سرمایه های جدید و امکانات مالی برادران انصار خویش به فعالیت های اقتصادی بپردازند و به این وسیله، سطح درآمد ملی و تولید را بالا ببرند.(1)

امامان معصوم علیهم السلام نیز همواره با بیان آثار مادی و معنوی کار بر گسترش فرهنگ کار آفرینی تأکید می کردند.

ص:191

درآمد کمک کند. صندوق تعاون یا قرض الحسنه به افراد عضو امکان می دهد تا از پس اندازهای کوچک خود، به طور پسندیده برای رفع نیازهای اساسی خویش بهره گیرند. طبقات کم درآمد با بهره گیری از چنین شیوه ای، توان استفاده بیش تر از امکانات موجود را می یابند و بدین ترتیب، فاصله میان فقیر و غنی کاهش پیدا می کند.

صندوق تعاون در تأمین اجتماعی مؤثر است و صندوق قرض الحسنه در فقرزدایی تأثیر دارد. جامعه با کمک این نهاد می تواند در هر موقعیتی، با هماهنگی و انعطاف کامل، در راه فقرزدایی گام بردارد. برتری قرض بر دیگر ابزارهای فقرزدایی آن است که انگیزه های کار کردن را در افراد افزایش می دهد؛ زیرا قرض گیرنده ملزم به باز پرداخت بدهی خویش است. این امر در کنار اهمیّت باز پرداخت وام در فرهنگ اسلامی، انگیزه کار کردن را در وام گیرنده افزایش می دهد. از سوی دیگر، چون قرض دادن، داوطلبانه و با تضمین باز پرداخت تحقق می یابد، انگیزه کار و تعاون در قرض دهنده نیز هم چنان پایدار می ماند و تقویت می شود.(1)

ص:192

بکوشد جامعه را آرام کند و از هرگونه التهاب سیاسی و اخلال گری دور نگهدارد؛ زیرا نبود امنیت، خواه ناخواه آثار ویران گری از خود برجا می گذارد. همه می دانیم که نبود امنیت به خروج سرمایه، جذب نشدن نیروهای مؤثر در فعالیت های اقتصادی و سرمایه گذاری و از بین رفتن آرامش فکری می انجامد. بنابراین، ایجاد امنیت اقتصادی یکی از ضرورت های اصلی برای فقرزدایی است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از ورود به مدینه و تأسیس حکومت اسلامی، برای استحکام بخشیدن به حاکمیت نوپای اسلام، ایجاد امنیت و آرامش و تنش زدایی میان گروه های مسلمان را در دستور کار خویش قرار داد. بر همین اساس، میان مهاجران و انصار، پیمان برادری بست و با یهودیان، پیمان عدم تعرض امضا کرد. درون مایه این قرارداد نشان می دهد که دو طرف می توانند با کمال آرامش و امنیت مانند یک ملت در کنار مسلمانان زندگی کنند و هنگام رویارویی با مشکلات، به یاری همدیگر بشتابند و خیرخواه و یار و مددکار یکدیگر باشند. مواد این قرار داد به شرح زیر است:

1. مسلمانان و یهودیان مانند یک ملت در مدینه زندگی خواهند کرد.

2. مسلمانان و یهودیان در اجرای مراسم دینی خود آزاد خواهند بود.

3. هنگام جنگ، هر کدام از دو طرف، دیگری را _ اگر متجاوز نباشند _ یاری خواهد داد.

4. اگر مدینه مورد تاخت و تاز دشمن قرار گیرد، هر دو طرف با هم از آن دفاع خواهند کرد.

5. پیمان صلح با دشمن با مشورت هر دو طرف، امضا خواهد شد.

6. چون مدینه، شهری مقدس است، هر دو طرف به آن احترام می گذارند و خون ریزی در آن حرام است.

ص:193

7. هنگام بروز اختلاف و نزاع، آخرین داور برای رفع اختلاف، شخص رسول اکرم صلی الله علیه و آله خواهد بود.

8. امضا کنندگان این پیمان با خیرخواهی و نیکی با هم رفتار خواهند کرد.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در دوران خلافت خویش، به شکوفایی اقتصادی و جذب سرمایه های کشور برای حفظ امنیت اقتصادی، توجه خاصی داشت. به همین دلیل، با توجه به امر مهم امنیت و اصل احترام به جان و مال مسلمانان، خطاب به کارگزاران مالیاتی خویش می فرماید:

هرگز کسی را از نیازمندی او باز ندارید و از خواسته های مشروعش محروم نسازید. برای گرفتن مالیات از مردم، لباس های تابستانی یا زمستانی و مرکب سواری و برده کاری او را نفروشید و برای گرفتن درهمی، کسی را با تازیانه نزنید. به مال کسی که نمازگزار باشد یا غیر مسلمانی که در پناه اسلام است، دست اندازی نکنید، جز اسب یا اسلحه ای که برای تجاوز به مسلمانان به کار گرفته می شود؛ زیرا برای مسلمان جایز نیست آن ها را در اختیار دشمنان اسلام بگذارد، تا از سپاه اسلام نیرومندتر گردند. از پند دادن به نفس خویش هیچ گونه کوتاهی نداشته باشید و از خوش رفتاری با سپاهیان و کمک به مردم و تقویت دین خدا، غفلت نکنید و آن چه را در راه خدا بر شما واجب است،انجام دهید. همانا خدای سبحان از ما و شما خواسته است که در شکرگزاری کوشا باشیم و با تمام توان، او را یاری کنیم و توانایی جز از جانب خدا نیست.(2)

ص:194

ایشان در نامه دیگری می فرماید:

با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد، حرکت کن. در سر راه، هیچ مسلمانی را نترسان یا با زور از زمین او نگذر و افزون تر از حقوق الهی از او مگیر. هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب فرود آی و وارد خانه کسی مشو. با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن تا در میان شان قرار گیری. به آنان سلام کن و در سلام و تعارف و مهربانی کوتاهی نکن. سپس بگو:

ای بندگان خدا! مرا ولیّ خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده است تا حق خدا را که در اموال شماست، تحویل گیرم. آیا در اموال شما حقّی است که به نماینده او بپردازید؟

اگر کسی «نه» گفت: دیگر به او مراجعه نکن و اگر کسی «آری» پاسخ داد: همراهش برو، بدون آن که او را بترسانی یا تهدیدش کنی یا او را به کار مشکلی وادار سازی. هر چه از طلا و نقره به تو رساند، بردار و اگر گوسفند یا شتر داشت، بدون اجازه او داخل مشو؛ که بیشتر اموال از آن اوست. آن گاه که داخل شدی، مانند اشخاص سلطه گر و سخت گیر رفتار نکن؛ حیوانی رارَم مده و هراسان مکن و دامدار را مرنجان. حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه ده که خود انتخاب کند. پس از انتخاب نیز اعتراض نکن.(1)

ص:195

از این مطالب استفاده می شود که ایجاد امنیت داخلی و خارجی برای استحکام پایه های اقتصاد کشور و برطرف ساختن فقر و تهی دستی (فقرزدایی) بسیار مؤثر و چاره ساز است. دولت موظف است برای پیشرفت اقتصادی، امنیت داخلی را فراهم آورد تا جذب سرمایه ها ممکن شود و امنیت خارجی را ایجاد کند تا بتواند این ها را برای بهبودی اقتصاد کشور به کار گیرد.

ص:196

بخواهند، می فروشند. این سودجویی و گران فروشی برای همه افراد جامعه، زیان بار و عیب بزرگی بر زمام دار است. پس از احتکار جلوگیری کن؛ چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از آن منع کرده است. باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت و با نرخ هایی انجام گیرد که به فروشنده و خریدار، زیانی نرساند. هر کس پس از منع شدن از احتکار، دوباره به این کار دست زند، او را کیفری ده که مایه عبرت دیگران باشد و با رعایت انصاف، او را به عقوبت برسان.(1)

ص:197

براساس این بیان شریف، شایسته نیست در پرتو حکومت دینی، احتکار به آسانی انجام گیرد. وجود محتکر، مختل کننده در روند سالم زندگی اجتماعی و نشان دهنده ضعف مدیریتی کشور است. بنابراین، دولت باید با فساد اقتصادی به شدت مبارزه کند و کوتاهی دولت در مبارزه با مفاسد اقتصادی، پذیرفتنی نیست. سهل انگاری در مبارزه با مفاسد اقتصادی به منزله میدان دادن به مفسدان و اخلال گران است و این یعنی؛ خیانت به ملت.

امام علیه السلام در نامه ای به رفاعة بن شدّاد جبلّی نوشت:

إِنَّه عَنِ الْحُکْرَةِ فَمَنْ رَکِبَ النَّهیَ فَأوْجِعْهُ، ثُمَّ عَاقِبْة بِإِظْهَارِ مَا احْتُکِرَ.(1)

از احتکار جلوگیری کن و هر کس احتکار کرد، او را به کیفر برسان. سپس با بیرون آوردن اجناس احتکار شده، محتکر را جزا ده.

در بعضی روایت ها آمده است که چون امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، کالای احتکار شده را بیرون می آورد، آن را آتش می زد. ابن حزم اندلسی در کتاب المُحَلّی از ابوالحکم روایت کرده است که: «علی بن ابی طالب علیه السلام ، گندمی را که قیمت آن صد هزار درهم بود و احتکار شده بود، سوزانید.»(2) هم چنین در روایت دیگری از حُبیش نقل شده است که: «علی بن ابی طالب علیه السلام ، خرمن هایی را که در عراق احتکار کرده بودند، آتش زد».(3)

ص:198

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مبارزه با مفاسد اقتصادی آن چنان قاطعیت داشت که در موارد فراوانی، بی توجه به مقام و سمت افرادی که خلاف هایی مانند: رشوه خواری و احتکار کالا را انجام داده بودند، آنان را بی درنگ به مجازات می رسانید. ایشان بدین وسیله، اوضاع اقتصادی جامعه را به دقت زیر نظر داشت و از بروز نابسامانی در آن پیش گیری می کرد.

براساس روایت های رسیده، امیرالمؤمنین علی علیه السلام در حالی که خود تازیانه به دست می گرفت، در بازار راه می رفت و کم فروشان و خلاف کاران را مجازات می کرد. هم چنین، مأمورانی را برای نظارت بر بازار انتخاب کرده بود تا از هرگونه اجحاف و گران فروشی، جلوگیری کنند.

آن چه از مجموع روایات به ویژه سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام به دست می آید، این است که متولّی بازار، وظایف زیر را برعهده داشت:

1. پیش گیری از احتکار؛

2. مراقبت و نظارت بر قیمت ها و جلوگیری از گران فروشی؛

3. نظارت بر سالم وزن کردن؛

4. جلوگیری از تجاوز به حریم بازار و تصرّف غیر مجاز در آن ها؛

5. بازرسی برای پیش گیری از تقلّب و غِشّ در معاملات؛

6. دادن اجازه فعالیّت به تاجرانی که شرایط و اوصاف لازم را برای فعالیت اقتصادی دارند؛

7. حلّ مشکلات بازار؛

8. راهنمایی گم شدگان؛

9. یاری ناتوانان؛

10. نظارت بر ذبح حیوانات و کیفر دادن تخلّف کنندگان؛

11. رسیدگی به امور بازرگانان و حفظ حرمت آنان؛

ص:199

12. برقراری امنیّت در راه های تجاری؛

13. انفاق بر کسانی که مواد غذایی وارد می کنند؛

14. جبران آن چه از بازرگانان تلف می شود (که امروزه به صورت بیمه مطرح است)؛

15. جلوگیری از ورود اهل ذمّه به حرفه صرّافی؛

16. جلوگیری از خرید و فروش در مکان های غیر مجاز و پیش گیری از سدّ معبر؛

17. جلوگیری از تجارت و خرید و فروش اشیای ممنوعه، مانند: فروختن شراب، مردار و... .(1)

ص:200

ص:201

چگونه با اموال یتیمان و مستمندان و مؤمنان و مجاهدان راه خدا، کنیزان می خری و با زنان ازدواج می کنی، در حالی که خدا این اموال را به آنان واگذاشته و این شهرها را به دست ایشان امن فرموده است؟

پس، از خدا بترس و اموال آنان را بازگردان؛ که اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم کرد تا نزد خدا عذرخواه من باشد و تو را با شمشیری می زنم که به هر کس زده ام، وارد دوزخ شده است.

سوگند به خدا! اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی، از من روی خوش نمی دیدند و به آرزوی خود نمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس ستانم و باطلی را که به ستم پدید آمده بود، نابود سازم.

به خدای پروردگار جهانیان سوگند! اگر آن چه تو از اموال مسلمانان به ناحق بردی، بر من حلال بود، خشنود نبودم که آن را میراث بازماندگانم قرار دهم. پس دست نگهدار و اندیشه کن که به پایان زندگی رسیده ای و زیر خروارها خاک پنهان شده ای و اعمال تو را بر تو عرضه کرده اند. آن جا که ستم کار با حسرت فریاد می زند و تباه کننده عمر و فرصت ها، آرزوی بازگشت دارد، ولی راه فرار و چاره مسدود است.(1)

ص:202

ص:203

و امانت (فرمانداری) خود را به رسوایی کشانده ای. به من خبر رسیده است که زمین های آباد را ویران کرده ای و آن چه توانسته ای، به تصاحب خود درآورده ای و از بیت المال که زیر دستت بوده است، به خیانت خورده ای. بی درنگ، حساب خویش را برایم بفرست و بدان که حساب خداوند از حساب مردم سخت تر است! والسّلام.

ص:204

ای شریح! اندیشه کن که آن خانه را با مال دیگران یا با پول حرام نخریده باشی؛ چون در این صورت، خانه دنیا و آخرت را از دست داده ای.

اگر هنگام خرید خانه، نزد من آمده بودی، برای تو سندی می نوشتم که دیگر برای خرید آن به درهمی یا بیشتر، رغبت نمی کردی. آن سند را چنین

می نوشتم:

این خانه ای است که بنده ای خوار شده و مرده ای آماده کوچ کردن، آن را

خریده است. خانه ای از سرای غرور است که در محله نابودشدگان و کوچه

هلاک شدگان قرار دارد. این خانه به چهار سو منتهی می شود: یک سوی آن به

آفت ها و بلاها، سوی دوم آن به مصیبت ها و سوی سوم به هوا و هوس های

سست کننده و سوی چهارم آن به شیطان گمراه کننده ختم می شود و درِ خانه به

روی شیطان گشوده است.

این خانه را فریب خورده ای آزمند از کسی خریده است که خود به زودی از

جهان رخت برمی بندد، به مبلغی که او را از عزّت و قناعت، خارج کرده و به

خواری و دنیا پرستی کشانده است.

هرگونه نقصی در این معامله باشد، بر عهده پروردگاری است که پیکر پادشاهان را پوشانده و جان جبّاران را گرفته و سلطنت فرعون هایی چون «کسری» و «قیصر» و «تُبّع» و «حمیر» را نابود کرده است. آنان که مال فراوان گرد آوردند و بر آن افزودند و آنان که قصرها ساختند و محکم کاری کردند، با طلا زینت دادند، فراوان اندوختند و نگهداری کردند و به گمان خود برای فرزندان خود گذاشتند، همگی به پای حساب رسی الهی و جایگاه پاداش و کیفر رانده می شوند. آن گاه که فرمان داوری نهایی صادر شود، «تبه کاران زیان

خواهند دید». (1)

عقل به این واقعیت ها گواهی می دهد هرگاه که از اسارت هوای نفس نجات

ص:205

یافته باشد و از دنیاپرستی به سلامت بگذرد. (1)

ص:206

بزن و او را در بازار بگردان. اگر کسی از او شکایتی با شاهدی آورد، او و

شاهدش را قسم بده، آن گاه حقّ او را از مال ابن هرمه بپرداز. سپس او را دست

بسته و با خواری به زندان برگردان و بر پایش زنجیر بزن. تنها هنگام نماز،

زنجیر را از پایش درآور و اگر برای او خوردنی و نوشیدنی و یا پوشیدنی

آوردند، مانع نشو. به کسی اجازه نده که بر او داخل شود و راه مخاصمه و

طریق نجات را به او بیاموز. اگر به تو گزارش رسید که کسی در زندان، چیزی به

او یاد داده است که مسلمانی از آن زیان می بیند، آن شخص را بزن و زندانی کن تا توبه کند و از کردار خود پشیمان شود.

ای رفاعه! همه زندانیان را برای تفریح به حیاط زندان بیاور جز ابن هرمه، مگر آن که برای جانش بیمناک باشی. در این صورت، او را با زندانیان دیگر به

صحن زندان ببر. اگر قدرت بدنی دارد، هر ماه 35 ضربه شلاّق بر بدنش بزن و

قضیّه را برای من بنویس و نام جانشین او را نیز گزارش کن و حقوق ابن هرمه را

قطع کن. (1)

این گونه برخوردها نشان می دهد که امام علی علیه السلام با توجه به آثار ناپسند

فساد مالی کارگزاران، نسبت به این امر حساسیت فوق العاده ای نشان می داد و

پیوسته نظاره گر کارمندان دولتی بود تا به محض دیدن یا شنیدن گزارشی از خیانت کارگزاران، بدون از دست دادن وقت و بدون توجه به سمت و نسب

چنین اشخاصی، آنان را بازخواست و سرزنش کند. ایشان، حساب دقیق روز

قیامت را به آنان یادآوری می کرد و اموال بیت المال را که بدان دست درازی

کرده بودند، به حساب دولت برمی گرداند. افزون بر آن، با، بازداشت کارمند

خیانت کار، وی را به سزای کردارش می رساند و حتی گاهی بعضی افراد را

برای همیشه از سمت شان عزل می کرد و از مجموعه کارهای دولتی، بیرون

می راند.

ص:207

ص:208

مَنْ وَلِیَ مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمینَ شَیئا فَوَلّی رَجُلاً وَ هُوَ یَجِدُ مَنْ هُوَ أَصْلَحُ

لِلْمُسْلِمِینَ مِنْهُ فَقَدْ خَانَ اللّه َ وَ رَسُولَهُ. (1)

کسی که چیزی از امور مسلمانان را بر عهده گیرد، سپس فردی را عهده دار

کار مهمّی کند، در حالی که فردی شایسته تر از او را می یابد؛ به خدا و رسول

او خیانت کرده است.

و در روایت دیگر می فرماید:

مَنْ قَلِدَ رَجُلاً عَمَلاً عَلَی عِصَابَةٍ وَ هُوَ یَجِدُ فِی تِلْکَ الْعِصَابَةِ أَرْضی

مِنْهُ فَقَدْ خَانَ اللّه َ وَ خَانَ رَسُولَهُ وَ خَانَ الْمُوْمِنِینَ.

کسی که کار گروهی را بر عهده کسی بگذارد که در میان آن گروه، فردی از او

شایسته تر پیدا می شود، به خدا و رسول خدا و مؤمنان، خیانت کرده است. (2)

مسأله گزینش افراد شایسته چنان با اهمیت است که در بعضی روایت ها،

یکی از نشانه های آخرالزمان و نابودی جامعه بشری، سپردن کار به دست

نااهلان (انسان های بی تعهد، بدون تخصص و ناشایسته) شمرده شده است.

«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که امانت ضایع گردد، منتظر پایان

جهان باش! به آن حضرت عرض کردند: ای رسول خدا! منظور از ضایع کردن

امانت چیست؟ ایشان فرمود: هنگامی که کارها به دست غیر اهلش سپرده

شود، منتظر پایان جهان باش!» (3)

انحراف، عقب ماندگی و فقر جهان اسلام در طول تاریخ به دلیل وجود

افراد ناشایست، بی تعهد و بی ایمانی بوده است که زمام داری جهان اسلام را

ص:209

بر عهده داشته اند.

در این جا، معیارهای گزینش افراد برای خدمت در پست های دولتی را در

آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السلام جست وجو می کنیم.

ص:210

خداوند وسیع است؛ او (از شایستگی افراد برای منصب ها) آگاه است.

و در داستان حضرت یوسف نیز می بینیم هنگامی که پیشنهاد سرپرستی

خزانه داری مصر از سوی حضرت یوسف مطرح گشت، ایشان بر روی

امانت داری و دانش و تخصص خویش تکیه کرد و گفت:

اِجْعَلْنی عَلَی خَزَائِنِ الأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ. (1)

مرا سرپرست سرزمین (مصر) قرارده؛ که نگهدارنده و آگاهم.

این آیات، روی صفاتی متناسب با همان مسؤولیت و مقام تکیه کرده اند.

برای نمونه، در زمینه فرماندهی بر دانش و توانایی بدنی تأکید شده است؛

«زَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسمِ». درباره کارگزاران و مدیریت اقتصادی و خزانه داری نیز به دانش، تخصص و امانت داری تأکید شده است: «أَلْقَوِیُّ

الأَمِین» و «حَفِیظٌ عَلِیمٌ».

ص:211

تو ضعیف هستی و این پست ها، امانت است (و امانت الهی سنگین است) و

روز قیامت، مایه رسوایی و پشیمانی می گردد، مگر کسی که آن را به حق

بگیرد و وظیفه خود را درباره آن ادا کند!

ایشان در نکوهش مدیر خیانت کار می فرماید:

مَنْ اسْتَعْمَلْنَاهُ مِنْکُمْ عَلَی عَمَل فَکَتَمْنَا مَخِیطا فَمَا فَوْقَهُ کَانَ غَلُولاً

یَأتِی بِهِ یَوْمَ القِیَامَةِ. (1)

اگر فردی را در پستی گماردیم و او یک نخ یا بالاتر از آن را از ما پنهان کند،

خیانت کار است و مالی را که در آن خیانت کرده است، هم چون زنجیری در

گردن او در قیامت خواهد بود.

امام علی علیه السلام در نامه خود به فرماندار آذربایجان می نویسد:

إنَّ عَمَلکَ لیس لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَةٌ... . (2)

پست و مقامی که به دست تو افتاده است، شکاری در چنگال تو نیست، بلکه

امانتی است که بر گردنت سنگینی می کند.

2 _ تجربه

3 _ حیا

4 _ اصالت خانوادگی

امام علی علیه السلام می فرماید:

وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ، وَ الْحَیَاءِ، مِنْ أَهْلِ الْبُیوتَاتِ الْصَّالِحَةِ، وَ

الْقَدَمِ فِی اْلإِسْلاَمِ الْمُقَدِّمَةِ... . (3)

کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا از خاندان های پاکیزه و با

تقوا برگزین که در مسلمانی، سابقه درخشانی دارند.

ص:212

ایشان در بیان دیگری می فرماید:

ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُروءاتِ وَ الأَحْسابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ

السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ. (1)

سپس به سراغ کسانی برو که از خانواده های اصیل، نجیب، با شخصیت مؤمن،

صالح و خوش سابقه اند.

5 _ پرهیزگاری

6 _ پیشینه نیک

داشتن حُسن سابقه از شرایط مهمی است که امروزه مورد قبول همه

مجامع و محافل جهانی است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در نامه خود خطاب

به مالک اشتر می فرماید:

إِنَّ شَرَّ وُزَرائِکَ مَن کانَ لِلْأَشرارِ قَبْلَکٌ وَزیرا، وَ مَنْ شَرِکَهُمْ فِی

الأَثَامِ، فَلاَ یَکُونَنَّ لَکَ بِطَانَةً، فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ ألأَئِمّةِ، وَ إِخْوَانُ

الظَّلَمَةِ... . (2)

بدترین وزیران پیش از تو کسانی هستند که برای اشرار پیش از تو وزیر

بوده اند. کسی که با آن گنه کاران در کارهایشان شرکت داشته است، نباید

صاحب اسرار تو باشد؛ آن ها همکاران گنه کاران و برادران ستم کارانند.

7 _ راستی و راست گویی

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

لاَ تَنْظُرُوا إِلَی کَثْرَةِ صَلاَتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ کَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ، وَ

طَنْطَنتِهِمْ بِاللَّیلِ، وَ لَکنِ انْظُروا إلی صِدقِ الحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الأَمَانةِ. (3)

(برای آزمایش مردم) به نماز و روزه و حج و نیکی کردن فراوان آنان به

ص:213

مردم و سر و صدای آنان در عبادت های شبانه منگرید، بلکه به راست گویی

و امانت داری آنان نگاه کنید.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

إِنَّ اللّه َ لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّا قَطُّ إِلاَّ بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الأَمَانَةِ مؤدّاةً إِلَی

البَرِّ وَ الْفَاجِرِ. (1)

خداوند هیچ پیامبری را بر نیانگیخت جز این که راست گویی و ادای امانت به

نیکوکار و بدکار، در برنامه آموزه های او بود.

8 _ شجاعت و قاطعیت

9 _ پرهیز از پذیرش شفاعت و واسطه در استخدام کارکنان (خودداری از پارتی بازی)

امام علی علیه السلام فرموده است:

وَ لاَ تَقْبَلَنَّ فِی اِسْتِعْمَالِ عُمَّالِکَ وَ اُمَرائِکَ شَفَاعَةً إلاَّ شَفَاعَةَ

الْکِفَایَة وَ اْلأَمَانَة. (2)

در استخدام کارکنان و فرمانروایانت، شفاعت و سفارش کسی را نپذیر، مگر

شفاعت آنان را برای شایستگی و امانت داری.

کوتاه سخن این که گزینش افراد صالح، متعهد و کاردان برای به دست

گرفتن امور دولتی از نظر معصومین علیهم السلام بسیار لازم و ضروری است و تساهل

و تخطی از آن، خیانت به اسلام و مسلمانان به شمار می رود. حضور افراد

بی تعهد و ناکارآمد در رده های بالای دولتی به شکست و ضعف برنامه های

دولت می انجامد و نابسامانی اقتصادی و فقر و گرانی را برای کشور به ارمغان

می آورد.

ص:214

ص:215

ص:216

3. باید با برنامه های عادی مانند جشن عاطفه ها مردم را برای کمک به مستضعفان و تهی دستان جامعه فراخواند و این رفتار الهی و انسانی را به فرهنگ عمومی مبدل ساخت.

4. توجه دادن مسئولین به شکاف های طبقاتی و افراد سودجو و فرصت طلب، برای مبارزه جدی تر با سودجویان و تعدیل ثروت عمومی بین قشرهای مختلف جامعه.

5. بذل توجه بیشتر به جریان های واسطه گری و دلال بازی ها برای رهایی مصرف کنندگان از موانع و حیله هایی که از این دسته گریبانگیر شده و باعث تورم های کذایی می گردد.

6. تلاش در جهت ارتباط مستقیم بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان در جهت جلب رضایت نسبی آنان.

7. برگزاری میز گردها، سخنرانی ها، سمینارها و... و نقد و بررسی سیاستگزاری های کلان .

ص:217

8. فقر چگونه پیدامی شود؟

9. به چه کسانی فقیر می گویند؟

10. به نظر شما از چه راه هایی می توان به فقیران کمک کرد؟

11. چرا از نظر اسلام، گدایی ناپسند است؟

12. تنبلی و بی کاری بر اقتصاد خانواده و جامعه چه تأثیری دارد؟

13. آیا اسلام، مبارزه با فقر را لازم می شمارد؟ چگونه؟

14. فقر در معنویت انسان چه تأثیری دارد؟

15. کار و تلاش در فقرزدایی چه تأثیری دارد؟

ص:218

12. وظایف مردم در زمینه فقرزدایی چیست؟

13. مبارزه با فقر، امری فردی است یا اجتماعی؟

14. فقر، تقدیر الهی است یا ستم اجتماعی و اقتصادی؟

15. آیا فقرزدایی یک وظیفه دینی است؟

16. آیا وجود فقر در جامعه نشانه بی عدالتی و جور و ستم در اجتماع است؟

17. ثروت مندان در مبارزه با فقر چه وظایفی دارند؟

18. آیا تنها مبارزه با فقر به عنوان یک معلول بسنده است یا مبارزه بر ضد عوامل پیدایش آن نیز ضرورت دارد؟

19. انحصار ثروت در دست توانگران و طبقه خاصی از مردم بر پیدایش فقر در جامعه چه تأثیری دارد؟

20. شیوه های عملی معصومین علیهم السلام در مبارزه با فقر چیست؟

21. فساد مالی کارگزاران در پیدایش فقر چه تأثیری دارد؟

ص:219

ص:220

ص:221

ص:222

11. احسان بخش، صادق؛ آثار الصادقین، رشت، جاوید، چاپ اول، 1371 ه . ش.

12. اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمة فی معرفة الائمّه، بیروت، دارالاضواء، بی تا.

13. امین، سید حسن؛ اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، الطبعة الخامسة، 1418 ه ق.

14. برقی، احمدبن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، 1371 ه . ش.

15. بناء رضوی، مهدی؛ طرح تحلیلی اقتصاد اسلامی، مشهد، انتشارات آستانه قدس رضوی، 1368 ه ش.

16. ترمذی، محمد بن عیسی؛ الجامع الصحیح (سنن الترمذی)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

17. تمیمی مغربی، قاضی أبی ضیفة النعمان بن محمد؛ دعائم الاسلام، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الاولی، 1411 ه ق.

18. ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمّد؛ الغارات، برگردان: عبدالمجید آیتی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1371 ه . ش.

19. جعفی کوفی، مفضل بن عمر؛ توحید المفضل، قم، مکتبة الداوری، 1969 م.

20. جمعی از محققان؛ پدیده شناسی فقر و توسعه، تهیه و تدوین: دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ اول، 1380 ه . ش.

ص:223

21. جوهری، اسماعیل بن حماد؛ صحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، الطبعة الرابعة، 1407 ه ق.

22. حائری، سید محسن؛ اندیشه اقتصادی در نهج البلاغه، برگردان: عبدالعلی آل بویه لنگرودی، تهران، انتشارات بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1378 ه . ش.

23. حرانی، ابن شعبه؛ تحف العقول عن آل الرسول، برگردان: احمد جنتی، قم، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا.

24. حر عاملی، شیخ محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، طهران، مکتبة الاسلامیة، الطبعة السادسة 1403 ه . ق.

25. حکیمی، محمدرضا (و دیگران)؛ الحیاة، برگردان: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1376، ه. ش.

26. حکیمی، محمد؛ معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1370 ه ش.

27. حلی، جعفر بن حسن؛ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثانیة، 1403 ه ق.

28. حلی، رضی الدین علی بن یوسف، العدد القویه، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، 1408 ه . ق.

29. دشتی، محمد؛ امام علی و اقتصاد (الگوهای رفتاری)، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام ، چاپ اول، 1379 ه ش.

30. ___________________؛ نهج البلاغه، قم، انتشارات نسیم حیات، چاپ اول، 1379 ه . ش.

31. دیلمی، حسن بن أبی حسن؛ إرشاد القلوب، قم، دارالشریف الرضی للنشر، 1415 ه . ق.

ص:224

32. دیلمی، حسن بن أبی حسن؛ أعلام الدین، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، 1408 ه . ق.

33. راغب الاصفهانی، أبی القاسم حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة، چاپ دوم، 1362 ه. ش.

34. سبحانی، جعفر؛ مبانی حکومت اسلامی، برگردان و نگارش: داود الهامی، قم، انتشارات توحید، 1370 ه ش.

35. شعیری، تاج الدین؛ جامع الأخبار، قم، دارالراضی للنشر، 1405 ه . ق.

36. شیخ مفید، الارشاد، برگردان: محمد باقر ساعدی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1364 ه ش.

37. صبحی صالح؛ نهج البلاغه، قم، انتشارات هجرت، 1395 ه . ق.

38. صحیفه سجادیه، برگردان: جواد فاضل، تهران، چاپ سپهر، چاپ چهاردهم، 1363 ه ش.

39. صدر، محمد باقر؛ اقتصاد ما، برگردان: ع . اسپهبدی، بی جا، بی تا.

40. صدوق، شیخ ابی جعفر؛ الخصال، تهران، انتشارات اسلامیه، بی تا.

41. ________________________________؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تهران، چاپخانه حیدری، 1391 ه . ق.

42. ________________________________؛ علل الشرایع، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الاولی، 1408 ه ق.

43. ________________________________؛ معانی الاخبار، قم، انتشارات اسلامی، الطبعة الاولی، 1361 ه. ش.

44. ________________________________؛ من لا یحضره الفقیه، بیروت، دارالاضواء، الطبعة السادسة، 1405 ه ق.

ص:225

45. صدوق، شیخ ابی جعفر؛ عیون اخبار الرّضا علیه السلام ، قم، چاپ زندگی، الطبعة الثالثة، 1363 ه ش.

46. طباطبایی، علاّمه سید محمد حسین؛ اسلام و اجتماع، قم، انتشارات پیام اسلام، بی تا.

47. طبرسی، أبی فضل علی؛ مشکاة الأنوار فی غررالأخبار، قم، دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1385 ه ق.

48. طبرسی، حسین نوری؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التّراث، الطبعة الثالثة، 1411 ه ق.

49. طبرسی، شیخ أبی نصر حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق، ترجمه سیدابراهیم میرباقری، تهران، مؤسسه انتشارات فراهانی، بی تا.

50. طرابلسی، عبدالعزیز بن البرّاح؛ المهذّب، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1406 ه ق.

51. طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی، بیروت، مؤسسه الوفاء، الطبعة الثانیه، 1403 ه ق.

52. طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن؛ تهذیب الاحکام، بیروت، دارالاضواء، الطبعة الثالثة، 1406 ه ق.

53. _______________________________________________؛ الأستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثالثة، 1390 ه ق.

54. _______________________________________________؛ الامالی، قم، دارالثقافة للنشر، 1414 ه ق.

55. عبد الواحد بن محمد؛ تصنیف الغرر، تحقیق: مصطفی درایتی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.

ص:226

56. قزوینی (ابن ماجه)، ابی عبداللّه بن یزید؛ سنن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

57. قمی، شیخ عباس؛ سفینة البحار، قم، دار الأسوة، الطبعة الثانیة، 1416 ه . ق.

58. کراجکی، ابوالفتح، کنزالفوائد، قم، دارالذخائر، 1410 ه . ق.

59.کوفی، محمدبن اشعث، الجعفریات (الأشعثیات)، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی تا.

60. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، برگردان: سید جواد مصطفوی، قم، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور.

61. _________________________________؛ الروضة من الکافی، برگردان: محمد باقر کمره ای، تهران، مکتبة الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1397 ه ق.

62. _________________________________؛ الفروع من الکافی، بیروت، دارالتعارف، الطبعة الثالثة، 1401 ه . ق.

63. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، طهران، المکتبة الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1397 ه . ق.

64. محمدی نیک، محمد؛ میزان الحکمه، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، 1371 ه ش.

65. مرتضی عاملی، سید جعفر؛ السوق فی ظلّ الدولة الاسلامیه، بیروت، الدار الاسلامیة، الطبعة الاولی، 1408 ه ق.

66. مطهری، مرتضی؛ بیست گفتار، قم، انتشارات اسلامی، 1359 ه . ش.

67. معلوف، لویس؛ المنجد فی اللغه، تهران، چاپخانه معراج، چاپ سوم، 1367 ه . ش.

ص:227

68. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نوزدهم، 1380 ه . ش.

69. نهج الفصاحه، (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله )، تدوین و برگردان: ابوالقاسم پاینده، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ پانزدهم، 1360 ه ش.

70. هادی نیا، علی اصغر؛ قرض الحسنه و آثار اقتصادی آن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1378 ه ش.

71. هاشمی خوئی، حبیب اللّه ؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تهران، المکتبة الاسلامیة، الطبعة الرابعة، بی تا.

72. هندی، علی المتّقی بن حسام الدین؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة الخامسة، 1405 ه . ق.

73. [امام] خمینی، روح اللّه ؛ تحریر الوسیله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ یازدهم، 1372 ه ش.